Is va mv zv n I 90 sih vA ra an vD xn a A

8.  Q at’iy  hisobdagi hujjatlar deb nim aga aytiladi'7
9. 
Inventarizatsiya v a  uning aham iyati  nim adan iborat?
10.  Inventarizasiyaning qanday turlari  mavjud?
11.  Inventarizatsiya  o ‘tkazish  va  natijasini  rasm ivlashtirish  qanday  am al­
ga oshiriladi?
12.  R ejali  inventarizatsiya qachon am alga oshiriladi?
13.  T o'satdan inventarizatsiya qachon am alga oshiriladi?
14.  Hujjatlar  inventarizatsiyasi  deganda nimani tushunasiz?
15.  Inventarizatsiya natijalari qanday  rasm iylashtiriladi?
129

---

V I  BOB.  BA H O LASH   VA  K A L K U LA T SIY A
6.1.  Baholash  turlari va  uning ahamiyati
Buxgalteriya  hisobi  usuli  elementlaridan  biri  baholash  b o lib , 
uning ahamiyati butun x o ‘jalik miqyosida ham  kattadir.  Baholash
-   x o ‘jalik  m ab lag lari,  majburiyatlar  va  x o ‘jalik jarayonlarini 
pul  o lc h o v  birligida aks ettirish usulidir.
M a’lumki, 
korxona 
faoliyatida 
ishlatiladigan 
xo'jalik 
m a b lag la ri  va  ulam ing  tashkil  topish  manbalari  turli  b o lib , 
o lc h o v   birliklari,  shakl  hamda  tuzilishlari,  tashkil  topishlari  har 
xil  k o ‘rinishga egadir.  Korxona xo‘jalik faoliyatida ro ‘y beradigan 
x o ‘jalik  jarayonlari  natijasida  m ablag‘  va  ulam ing  tashkil  topish 
manbalari  ham  miqdor,  ham  hajm jihatdan  o ‘zgarishi  ham  tabiiy 
holdir.
Demak,  ular hisobining yuritish uchun yagona o lc h o v  birligi
-   puldan foydalanmaslikning iloji yo‘q.  Korxona mulki hisobi 
yuritilayotganda baholanadi.
«Buxgalteriya  hisobi  haqida»gi  qonunga  asosan,  aylanma  ak- 
tivlarni baholash ikki  xil  ko ‘rinishda amalga oshiriladi:
Haqiqiy tannarxda -  ishlab chiqarish tannarxi. Bozor bahosida 
-  sotish so f qiymati.
Korxona  mulklari  baholanayotganda  ulam ing  tuzilishi,  foy­
da-  lanilishi,  ishlab  chiqarishda qatnashishi,  maqsadli  m o lja li  ka­
bi  xususiyatlari  e ’tiborga  olinadi.  M asalan,  savdo  korxonalarida 
tovarlar  sotib  olish  va  sotish  baholarida hisobga  olinadi.  Yana bir 
m ablag‘  -   asosiy  vositalar  hisobi  yuritishda  quyidagicha  baholar- 
dan  foydalaniladi.
B oshlanglch qiymat -  asosiy vositalami  xarid qilish, keltirish, 
tashish,  o ‘matish  va  umuman  foydalanish  holatiga  keltirish  bilan 
b o g iiq  b o lg a n   xarajatlar yig in disidan  iborat.
Joriy  qiymat -  m a’lum  bir muddatga  amaldagi  bozor  baholar- 
iga  moslashtirilgan  asosiy  vosita  qiymati  yoki  manfaatdor tomon-
130

---

lar  o ‘rtasida  alraashiladigan  asosiy  vosita  summasi.  Joriy  qiymat 
asosiy vositalam ing qayta baholashishi natijasida vujudga keladi.
Asosiy vositalam ing qayta baholanishi esa ikki holat natijasida, 
yam  hukumat yoki ta ’sischilar qaroriga asosan  am alga oshiriladi:
Qoldiq qiymat -  bu asosiy vositalam ing bo sh lan g lch  yoki joriy 
qiymat bilan ja m g ‘arilgan amortizatsiya summasining farqidir.
Tugatish  qiymati  -   asosiy  vositalam ing  foydalanish  muddati 
tugashi natijasida vujudga kelishi m oijallanayotgan qiymatdan, hi- 
sobdan chiqarish b o ‘yicha kutilayotgan  xarajatlar ayirmasidir.
Amortizatsiya  qilinadigan  qiymat  -   bu  asosiy  vositalam ing 
boshlang'ich  qiymati  bilan  nazarda  tutilayotgan  (baholangan)  tu ­
gatish  qiymati  o ‘rtasidagi  farqdir.
Asosiy vositalam ing yuqorida sanab o ‘tilgan baholash natijasi­
da vujudga keladigan  qiymatlari  Buxgalteriya Hisobi  Milliy  Stan- 
dartining  (BHMS)  5-sonli  standartida  keltirib  o lilg an .  X o'jalik 
m ablagiari  baholanayotganda  haqiqiylik  va  bir  xillik  talablarga 
rioya qilinishi  shart.
Haqiqiylik  -  x o ‘jalik  m ablagiarining  so'm da  baholanilishini 
to ‘g ‘ri  am alga  oshirilishini  talab  etadi.  Joriy  hisobda  m ablag‘  qa­
nday  baholangan b o is a ,  balans va hisobotning boshqa shakllarida 
aks ettirilganda ham  shu bahoda ko'rsatilishi  shart.
Yuqorida  tovarlar  ham da  asosiy  vositalar  baholanishi  haqida 
m aiu m otlar keltirildi.  Quyida korxonalaming b a’zi mulklarini ba­
holanishi haqida so ‘z yuritiladi.
M ateriallar  aylanma  m ab la g ia r  hisoblanib,  ulam ing  korxona 
xo'jalik  faoliyatidagi  harakati  tez  amalga  oshadi.  M ateriallaming 
har bir turini tayyorlash, ulaming haqiqiy tannarxini aniqlash, hiso­
blash  k o ‘pgina  hisob-kitob ham da vaqtni  talab  etadi.  Materiallami 
baholashda quyidagi baholardan foydalaniladi:  m ateriallam ing reja 
bahosi va haqiqiy tannarxi.  M ateriallaming haqiqiy tannarxi  va re­
ja  bahosi b o ‘yicha baholari  o ‘rtasidagi farq analitik hisob orqali an- 
iqlanadi  va  «M ateriallar  qiymati  o ‘rtasidagi  farqlar»  -   1610  schy- 
otda aks  ettiriladi.  Jahonda  sarflangan m ateriallam ing haqiqiy  tan­
narxini  aniqlashda baholashning  quyidagi  usullaridan  foydalanila­
di:
131

---

FIFO -  o ‘rtacha chamalangan  baholar  bo'yicha,  birinchi  tush- 
um -  birinchi xarajat;
LIFO -  o ‘rtacha chamalangan baholar bo'yicha, oxirgi tushum
-  oxirgi  xarajat;
AVECO -  o'rtacha tannarx.
Buxgalteriya  Hisobi  Milliy  Standartining  4  -  sonida  mate- 
riallam i  baholashda  AVECO  usulidan  foydalanish  tavsiya  etil- 
gan.  M ajburiyatlar  baholanishi  tom onlar  kelishuviga  asosan,  pul 
ko'rinishida aks ettiriladi.  Sud qaroriga k o 'ra, vujudga kelgan maj- 
buriyat summasi esa sudning tegishli qaroriga asosan aks ettiriladi. 
M oliyaviy  qo'yilm alar joriy  va  bozor  baholarida  hisobga  olinadi. 
Nomoddiy aktivlar baholanganda boshlang'ich qiymatda, bozor qi- 
ymatida, balans (hisob) qiymatda va hokazolarda hisobga olinadi.