Is va mv zv n I 90 sih vA ra an vD xn a A

8.3.  Hisob siyosati va  uning mohiyati,
 
mazmuni va ahamiyati
Integratsiya  tufayli  amaldagi  hisob  tizim imizga  buxgalteriya 
hisobini  zamon  talablariga  mos  va  xos  ravishda  takomillashtirish 
uchun  qo‘llash  zaruriy  shart bo‘lgan  yangi  atamalar,  tushunchalar 
ham da qarashlar kirib keldi.  Bunday  qarashlar tufayli  sobiq  ittifoq 
tizimidan  chiqib,  mustaqillikka  erishgan  davlatlarda  sezilmagan 
holda  amaldagi  hisob  tizimini  yangilash  va  qayta  tashkil  qilish 
muammosi  paydo b o ‘la boshladi.
Bu  mummoni  bartaraf qilish  uchun  mautasqil  davlat  manfaat- 
laridan  kelib  chiqib,  hududiy  mentalitet  va  iqtisodiy  sharoitni  hi­
sobga  olgan  holda jahon  andozalariga m os  keluvchi  hisob  tizim i­
ni  yaratish yotar edi.  Hisob tizimining asosiy yadrosida makroiqti- 
sodiyot va mikroiqtisodiyotning taraqqiy  etishida asosiy  m a’lumot 
manbai  bo‘lgan ham da ularni b o g io v ch i  sifatida yuzaga keladigan 
buxgalteriya hisobi  tizimi  turadi.  Vujudga kelgan  muammoni  bar­
taraf qilish  natijasida  sobiq ittifoq davlatlarining har birida alohida 
mustaqil hisob siyosati  shakllana boshladi.
Birinchi  marta  hisob  siyosati  xalqaro  m iqyosda  1973-  yilda 
tan olindi.  0 ‘sha yili Buxgalteriya Hisobining Halqaro  Standartlari 
Q o‘mitasi tomonidan  «Hisob siyosatini  ochib berish»  nomli  stand- 
art ishlab  chiqildi.  Shundan boshlab to  shu kungacha hisob siyosa­
ti  to ‘g ‘risida har  xil  qarashlar natijasida turlicha  ta’rif berib kelin- 
moqda.
Bu  atama  respublikamiz  hisob  tizim ida  1998-yil  26-iyuldagi 
0 ‘zbekiston  Respublikasi  Moliya  Vazirligining  17-07/’86-sonli 
y o ‘riqnomasi  bilan buxgalteriya hisobi milliy  standartining  1-sonli
«Hisob siyosati va moliyaviy hisobot»  standartida o ‘z ifodasini 
topdi.  Ushbu  standartda  hisob  siyosatiga  ta ’rif berilmagan  b o ‘lsa- 
da,  lekin  u  respublikamiz  iqtisodiyoti  va  fanida  «Hisob  siyosati» 
atamasini  qo‘llashning birinchi  asosiy manbalaridan hisoblanadi.
«Hisob  siyosati»  -   bu  buxgalteriya  hisobini  tashkil  qilish- 
da  umumqabul  qilingan  m e ’yoriy  hujjatlar,  tamoyil  va  usuliar-
174

---

ni  x o ‘jalik  yurituvchi  subyekt  o ‘zining  xususiyatlariga  mos  holda 
qollash ini  ifodalovchi  huquqiy  kuchga  ega  b o lg a n   hujjatlar  ma- 
jmuasidir.
X o‘jalik yurituvchi subyektlaming m oliyaviy-xo‘jalik faoliyati 
doiraviy aylanishdagi birinchi mavzuda ko‘rib olganim izdek.  uch- 
ta katta bosqichni o ‘z ichiga oladi, y a ’ni ta ’minot; ishlab chiqarish; 
sotish. X o‘jalik  yurituvchi subyektlarda tashkil  qilingan buxgalteri­
ya  hisobi  mana  shu  uchala  bosqichni  kuzatadi,  tahlil  qiladi,  ular 
to ‘g ‘risida  m a’luinot  to ‘playdi  va  boshqaruvni  bu  m a’lumotlar 
bilan  ta ’minlaydi  ham da  bu  bosqichlardagi jarayonlam ing  ketma- 
ketligini  nazorat  qilib  turadi.  Hisob  siyosati  esa  bu  jarayonlam i 
o ‘zida  qamrab  oladi  va  buxgalteriya  hisobini  yuritishning  yadro- 
si yoki boshqacha aytganda, xo‘jalik yurituvchi  subyektlarida bux­
galteriya hisobini tashkil  qilishning konseptual  asoslaridan  biridir.
X o‘jalik  yurituvchi  subyektining  moliyaviy  siyosatiga  hisob 
obyektlarini  baholash  usullari,  pul  oqimining  nazorati,  moliyaviy 
faoliyatga baho  berish,  oqilona  soliq  siyosati  kabilami,  marketing 
siyosatiga  ishlab  chiqarish  sexlari  b o ‘yicha  marketing  dasturlari- 
ni  ishlab  chiqish va  asoslash,  ishlab  chiqarish  chiqindilarini  baho­
lash  ham da ulardan  samarali  foydalanish  kabilami,  investitsiva  si­
yosatiga  investitsiya  loyihalarining  samaradorligiga  baho  berish, 
kredit  resurslarini  baholash,  lizing  b o ‘yicha  qarorlami  asoslash  va 
shu kabilami,  tashqi  iqtisodiy  siyosatiga mahsulotning raqobatbar- 
doshligini ta ’minlash, yangi bozorlam i qidirib topish, Buxgalteriya 
Hisobining  Halqaro  Standartlari  asosida  qo‘shma  faoliyat  yuritish 
kabilami kiritish mumkin.
Bozor  munosabatlarini  rivojlanishi  faqatgina  bir  davlatning 
o ‘zida  ifodalanmaydi,  aksincha  u  tovarlar,  investitsiyalar,  ishchi 
kuchining davlatlar o ‘rtasida erkin harakatlanishini  taqozo qiladi.
Shuningdek, xalqaro aloqalam ing rivojlanishi 0 ‘zbekiston R e­
spublikasi  iqtisodiyotiga  xorijiy  investitsiyalarning  k o ‘plab  kirib 
kelishi  hisob va  audit tizimining rivojlantirishni  talab etadi.
Buxgalteriya  hisobidan  foydalanuvchilar  doirasining  kengay- 
ib  borayotganligi,  integratsiya  jarayonlari  chuqurlashayotganligi, 
qo‘shma jam iyatlar barpo  etilayotganligi, jahon  moliya markazlar-
175

---

iga chiqilayotganligi  investitsiyalar,  ishchi  kuchi  va valyuta ayrim 
davlatlar  o ‘rtasida  erkin  harakatlanishi  zarurligi,  hisob  tizimini ja- 
hon  standartlariga  moslashtirishni  taqozo  qiladi.  Shuning  uchun 
ham  bozor munosabatlariga o ‘tish x o ‘jalik yurituvchi subyektlarda 
buxgalteriya hisobini  tashkil  qilishga jiddiy ta ’sir k o ‘rsatdi.  Bozor 
iqtisodiyoti sharoitida davlat mulklarini xususiylashtirib, turli mulk 
shakliga keltirilib, ulami boshqarishda, faoliyatini nazorat qilishda, 
rahbariyat  tomonidan  m a’lum  choralar  k o ‘rishda  buxgalteriya  hi­
sobi  asosiy omildir.
Demak,  buxgalteriya  hisobi  axboroti  mustaqil,  haqqoniy,  ich­
ki  va  tashqi  foydalanuvchilarga  tushunarli  b o iish i  kerak,  buning 
uchun  qonunlar va m e’yoriy hujjatlar chuqur o ‘rganilishi,  x o ‘jalik 
faoliyatini  baholashga beg‘araz yondashilishi kerak.
Bu  axborotlami  olish  uchun  rahbar  va  mulk  egasi  quyidagi- 
lar  bilan  ta ’m inlanm og‘i  lozim:  hisob  va  hisobotning  ichki  tizimi 
ishlab  chiqilishi;  xo'jalik  muomalalari  ustidan  nazorat  o ‘matishi; 
to iiq   va ishonchli hisobga ega b o iish i; hisob hujjatlarining saqlan- 
ishi; yakuniy moliyaviy hisobotni tayyorlash.
Shu  nuqtayi  nazardan  buxgalteriya  hisobini  tartibga  soluvchi 
qonuniy-m e’yoriy  hujjatlarda  x o'jalik  yurituvchi  subyektlar  m us­
taqil  ravishda buxgalteriya hisobini  yuritishning  qoidalari  va tam- 
oyillarini ishlab chiqishga imkon berilmoqda.
Buxgalteriya hisobini bunday tarzda y o ig a  qo‘yishning mohi- 
yati  shundaki, har bir xo‘jalik yurituvchi  subyektlar  davlat  tom on­
idan  o ‘matilgan  buxgalteriya  hisobini  yuritishning  umumiy  qoi- 
dalariga asoslangan holda ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyatida 
k o ‘zlangan  m aqsadga erishish  uchun  mustaqil  ravishda hisob tizi­
mini ishlab chiqadi.
H ar bir x o ‘jalik yurituvchi  subyektining mustaqil  ravishda o ‘z 
buxgalteriya hisobi  tizimini  ishlab chiqishi iqtisodiy adabiyotlar va 
m e’yoriy hujjatlarda «Hisob siyosati»  atamasi  orqali  ifodalaniladi.
Iqtisodiy 
islohotlami 
chuqurlashtirish 
y o iid a  
ustuvor 
y o ‘nalishlami  ta’minlash  va  bu  boradagi  muammolami  yechish, 
katta hajmdagi  moliyaviy  resurslami  shakllantirishni  taqozo  etadi. 
Hisob  siyosati  iqtisodiy  islohotlar jarayonining tarkibiy  qismi,  un-
176

---

ing ichki harakatlantiruvchi omili b o ‘lgan holdagina, iqtisodiy islo- 
hot maqsadlariga muvofiq kelishi  mumkin.
Iqtisodiy  islohotlarni  chuqurlashtirishning  ustuvor  vazifalari 
iqtisodiyotni  erkinlashtirish,  davlat  boshqaruvchilik  funksiyasini 
qisqartirish  va  uning  iqtisodiyotga  aralashuvini  cheklashdan  ibo­
rat.  Shu bilan birgalikda m amlakatda ishlab  chiqarishni  shakllanti- 
rish va rivojlantirish, hisob siyosati yaxlitligini ta ’minlash, korxona 
faoliyatini  tartibga  solish  kabi  vazifalami  amalga  oshirish  uchun, 
avvalo,  hisob  siyosati  orqali  iqtisodiyotni  boshqarish  mexanizmi- 
ni  to ‘g ‘ri,  oqilona  ishlab  chiqish  va  amaliyotga  tatbiq  etish  lozim 
bo‘ladi.
Shunday  qilib,  x o ‘jalik  yurituvchi  subyekt  oqilona  tarzda  o ‘z 
xo‘jalik  yuritish  sharoitlarining  o ‘zgarishini  oldindan  aytib  bera 
olm asa  yoki  ulam i  boshqara  olm asa  va  bu  o'zgarishlam i  kelgusi 
moliyaviy  yil  boshiga  qoldira  olmagan  hollarda,  yil  davomida  hi­
sob  siyosatiga  o ‘zgartirishlar  kiritish  zarurligini  huquqiy  tartibga 
solish borasidagi muammo vujudga keladi.  Shuni ham yodda tutish 
lozimki,  buxgalteriya hisobini  tashkil  etish va yuritishning muayy- 
an  y o ‘nalishi  b o ‘yicha  x o ‘jalik  yurituvchi  subyektining  hisob  si- 
yosatini  shakllantirishda,  0 ‘zbekiston  Respublikasida  buxgalteri­
ya  hisobini  me  yoriy  tartibga  solish  tizim iga  kiruvchi  huquqiy  va 
m e’yoriy  hujjatlarda k o ‘zda  tutilgan  bir  necha usullardan  biri  tan- 
lab  olinadi.  Agar  qayd  etilgan  tizim  muayyan  y o ‘nalish  b o ‘yicha 
buxgalteriya  hisobini  yuritish  usulini  belgilamasa,  hisob  siyosati- 
ni shakllantirishda, buxgalteriya hisobi b o ‘yicha m azkur va boshqa 
tartiblardan  kelib  chiqqan  holda,  xo ‘jalik  yurituvchi  subyekt  to­
monidan tegishli  uslub ishlab chiqiladi.
Shu tariqa,  hisob  siyosati  bo'yicha buyruq  buxgalteriya hisobi 
usullarining  ikki turi,  ikki  guruhini  o ‘z ichiga olishi  mumkin.
0 ‘zbekiston  Respublikasida  buxgalteriya  hisobi  bo‘yicha 
m e’yoriy hujjatlardagi  mavjud usullar;
m e’yoriy  hujjatlarda  mavjud  b o ‘lmagan,  x o ‘jalik  yurituvchi 
subyektlar  tomonidan  umumuslubiy  yondashuvlariga  tayangan 
holda mustaqil  ravishda ishlab chiqiladigan usullar.
1 7 7

---

X o‘jalik  yurituvchi  subyekt  tomonidan  tanlab  olingan  hisob 
siyosati  soliq  idoralari  bilan  kelishilishi,  bu  bilan  ushbu  siyosatni 
davlat idoralari tomonidan tan  olinganligi, uning asosli va qonuniy 
ekanligi tasdiqlanishi borasida turlicha fikrlar bildiriladi. Amaldagi 
qonunchilik,  shu jum ladan  soliq  qonunchiligida ham  bunday tartib 
k o ‘zda tutilmagan.
Iqtisodiy  erkinlik  sharoitida  hisob  siyosatiga  quyidagi  ta- 
lablarni  q o ‘yish  mumkin:  hisobning  sodda  va  tushunarli  b o ‘lishi, 
sodda  va  hamma  uchun  tushunarli  hisobni  tashkil  etishdan 
asosiy  maqsad,  uning  murakkablashuviga  y o ‘l  qo‘ymaslik  ham ­
da  hisob  m a’lumotlaridan  keng  xalq  ommasi  foydalana  olishini 
ta ’minlashdan iborat.
Hisobning  rejaliligi.  Bu  talab  yuqori da  aytib  o lilg a n   sodda- 
lik  talabi  bilan  chambarchas  bo g liq dir.  Hisobda  albatta  zaruriy 
m a’lumot  va  k o ‘rsatkichlarga  ega  b o lg a n   holda,  hisob  yuritish 
xarajatlarini  iloji  boricha kamaytirib borish lozim.
Hisobning  aniq  va to ‘g ‘riligi.  Bu  talab  negizida  x o ‘jalik  faoli- 
yatlarini kuzatish natijasida olingan m a’lum otlam i hujjatlarda aniq 
va to ‘g ‘ri  qayd etish yotadi.  Har xil  maqsadlarda yoki  e ’tiborsizlik 
qilib  xalq x o ‘jalik hisobini  noaniq ham da noto‘g ‘ri  aks ettirish  qo­
nun buzarlik hisoblanadi.
Hisob ishlarini o ‘z vaqtida amalga oshirish, y a’ni hisob ishlari- 
ga taalluqli qanday hodisa sodir b o lg a n  b o ls a , albatta,  o ‘z vaqtida 
aks ettirmoq, hujjatlarga qayd qilmoq zarur b o la d i.  Bu talab to liq  
bajarilganda x o ‘jalik  faoliyati ustidan boshqaruv olib borish yaxshi 
y o lg a  q o ‘yiladi, ro ‘y bergan yoki r o ‘y berishi mumkin b o lg a n  ka- 
mchiliklar o ‘z vaqtida y o ‘qotiladi.
Hisob  k o ‘rsatkichlari  bilan  reja  k o ‘rsatkichlari  birligi.  K orxo­
na, muassasa, tashkilotlarda qaysi mulkchilik shakli asosida faoliyat 
olib borilishidan q at’iy nazar joriy va kelgusi  reja ko‘rsatkichlarini 
tuzib  oladi.  Butun  xalq  xo‘jaligi  va  ulam ing  tarmoqlari  b o ‘yicha 
ham da mamlakat miqyosida reja k o ‘rsatkichlari  belgilab olinadi.
Xuddi shu ko'rsatkichlar bilan hisob ko‘rsatkichlari birligi (shu
178

---

bilan  birga  ijobiy  farqlar)  katta  ahamiyat  kasb  etadi.  Hisob  ishlab 
chiqarishning  borishi,  savdo,  ta ’minot,  qishloq  xo‘jaligi,  qurilish, 
maishiy  xizmat,  transport  va  hokazolar  faoliyati  qay  darajadaligi 
haqida  m a’lum ot  beradi,  reja  bajarilish  ustidan  nazorat  o ‘m atib, 
tahlil  qilish  imkonini  yaratadi.  Iqtisodiyotaing  rivojlantirish  ichki 
va  tashqi  omillarini  topish  imkonini  yaratadi.  A lbatta  bunday  im- 
koniyatlar  amaldagi  buxgalteriya  hisobi  tizim ining  rivojlanishini 
taqozo etadi.
Demak,  hisobot  -   bu  b o iib ,  o ‘tgan  jarayonlar  to ‘g ‘risidagi 
yozm a  bayonnoma  deb  xulosa  qilish  mumkin.  Hisobotlar  tuzilish 
joyiga va m azm uniga k o ‘ra guruhlanadi.
M a’lum  bir  davrga hisob  ko  rsatkichlarini  umumlashtirish  hi­
sobot  deb  atalib,  unda  korxona  moliya  xo‘jalik  faoliyatining  nati- 
jasi  va  m a’lum  bir  davrga  reja  ko‘rsatkichlarining  bajarilishi  bux­
galteriya,  statistik  va  operativ-texnika  hisobi  m aium otlariga  aso- 
slanib tuziladi.
Hisobot  k o ‘rsatkichlari  kelgusi  yillar  rejalarini  tuzish  uchun 
asos  b o iib   ham  xizmat  qiladi,  chunki  kelajak  rejalarini  tuzish  uc­
hun  mavjud  imkoniyatlarni  bilish  muhim  aham iyatga egadir, bun­
day m aiu m o tlar hisobotda mavjud b o iib , u yana joriy hisobotlam- 
ing tashkil  qilinishiga ham  o 'z  ijobiy ta ’sirini  k o ‘rsatadi.