Iroda nazariyasi va tadqiqoti to’g’risida tushuncha

Iroda nazariyasi va tadqiqoti to’g’risida tushuncha

Irodaning tadqiqoti uzoq tarixga ega bo’lib, inson ongining moshiyatini

kashf qilish jarayonidan boshlab, muayyan bilimlar to’planishi tufayli shaxsning

irodasi tabiatini tushunishga ilmiy yondashuv vujudga kelgan. XVII asrdayoq

Gobbs va Spinozalar ta'kidlab o’tganlaridek, faollik manbai bemashsul sohaning

paydo bo’lishi deb tushunish mumkin emas, chunki uni shaxsiy kuch-quvvatining

shissiy intilishi bilan uzviylikda qaramoqlik lozim. Spinozaning fikricha, iroda

bilan aql aynan bir narsadir. Unga bunday tasdiqiy munosabatning tug’ilishi

irodani ilmiy nuqtai nazardan tushunishni shakllantirgan bo’lsa, ikkinchi bir

tomondan u mustaqil substansiya sifatida tan olindi ham. V.Vundtning

mulohazasicha, irodaning negizida appersepsiya aktining sub'ekti tomonidan ichki

faollik uniki ekanligini shis etish yotadi. Uning bu konsepsiyasi emosional yoki

affektiv nom bilan psixologiya faniga kirib keldi. U. Djemsning tan olishicha,

irodaviy harakatlar boshqa ruhiy jarayonlarga qorishtirib bo’lmaydigan birlamchi

xususiyatga egadirlar. Har qanday g’oya dastlab dinamik tendensiyaga ega

bo’lganligi tufayli irodaviy aktning vazifasi diqqat yordami bilan bir g’oyaning

boshqasi ustidan ustuvorligini ta'minlashdan iboratdir.

Psixologiyada yetarli darajada qat'iy fikr qaror topgankim, iroda-bu

insonning qo’yilgan maqsadlariga erishishga yo’naltirilgan ongli faolligidir. Iroda

tushunchasi moshiyatiga inson tomonidan maqsad qo’ya olish qobiliyati, o’z

emosiyasini boshqarish, shaxsiy gavdasini va xulqini idora qilish kiritiladi. V. I.

Selivanov irodani tadqiq etish negizidan kelib chiqqan holda ayrim xulosalar

chiqaradi:

a) iroda- bu shaxsning o’z faoliyatini va tashqi olamdagi o’zini o’zi

boshqarilish shakllarini anglashning tavsifidir;

b) iroda-insonning yaxlit ongining bir tomoni shisoblanib, u ongning barcha

shakl va bosqichlariga taalluqlidir;

v) iroda-bu amaliy ong, o’zgaruvchi va qayta quriluvchi olam, shaxsning

o’zini ongli idora qilishlikdir;

g) iroda-bu shaxsning xissiyoti va aql-zakovati bilan bog’liq bo’lgan

xususiyatidir, ammo qaysidir harakatning motivi (turtkisi) shisoblanmaydi.

V.I.Selivanov irodaning psixologik jabshalarini yoritayotib, u shunday

g’oyani ilgari suradi, insoning ongini jarayonlar, holatlar, xislatlarni o’zida

mujassamlashtiruvchi yaxlit tizim sifatida tasavvur qilish mumkin. Shaxsning u

yoki bu ongli harakati o’zining tuzilishiga ko’ra, u bir davrning o’zida ham aqliy,

ham shissiy, ham irodaviy shisoblanadi. Tadqiqotchi V.A.Ivannikov esa irodani

motivasiyaning ixtiyoriy shakli sifatida tushunadi, shuningdek, harakat

ma'nosining o’zgarishi shisobiga uni tormozlovchi yoki qo’shimcha turtki

yaratuvchi imkoniyat, yangi real motivlarni harakat bilan birlashtiruvchi yoinki

vaziyatning tasavvur motivi tariqasida talqin qiladi. Irodaviy boshqariluv esa

harakatni "ixtiyoriy boshqariluv ko’rinishlarining bittasi sifatida" tushuniladi,

bunda boshqariluv motivasiyaning ixtiyoriy o’zgarish orqali amalga oshirilishi

ta'kidlaniladi.

Yuqoridagi mulohazalardan ko’rinib turibdiki, psixologiya fanida irodani

tushunish, ta'riflash bo’yicha bir xil munosabat yaratilmaganiday, irodaviy

sifatlarning ma'noviy asosini tashlil qilish yuzasidan ham umumiylik, umumiy

qarashlar majmuasi mavjud emas. Jumladan, V.AKruteskiy o’z asarida irodaviy

sifatlar tarkibiga sobitqadamlik,

mustaqillik, qat'iyatlilik,

sabr-toqatlilik,

intizomlilik, dadillik, jasoratlilik va tirishqoqlikni kiritadi.

P.M.Yakobson bo’lsa, irodaning muhim sifatlarini mustaqillik, qat'iyatlilik,

tirishqoqlik, o’zini uddalashga ajratadi. Insonda namoyon bo’ladigan irodaviy

sifatlLekin aksariyat ilmiy psixologik adabiyotlarda irodaviy sifatlar qatorida

"ishonch" atamasi sanab o’tilmaydi. Shunga qaramasdan, ishonch iroda sifati

tariqasida tadqiq etilishiga shaqlidir. Buning uchun A.I.Shcherbakov tadqiqotidan

namuna keltirishning o’zi yetarlidir. Tadqiqotchining ta'kidlashicha, bir talabaga

institutni qisqa vaqt ( fursat) ichida tugatish taklif qilingan, lekin sinaluvchi bu

ishni

uddasidan

chiqa

olmaslikni

oshkora

bildirgan.

Shundan

so’ng

eksperimentator talabada o’z kuchiga ishonch uyg’otishga maqsad qilib qo’ygan va

unda irodaviy zo’r berish, qiyinchiliklarni yengish vositalarini shakllantirgan.

Buning natijasida talaba o’z maqsadiga erishishga muharraf bo’lgan. Bunga

o’xshash tajribalar boshqa tadqiqotchilar tomonidan ham o’tkazilganligi ilmiy

adabiyotlarda uchraydi. Shuning uchun ham o’z kuchiga ishonch psixologik hodisa

sifatida o’rganilishi ko’pchilikni qiziqtiradi, chunki kuchli irodaviy zo’r berish

qanday omillar bilan hartlanganligini kashf qilish muhim ilmiy muammo

shisoblanadi. Xuddi shu bois Hozirgi zamon psixologiyasining irodaga oid

nazariyasi zaifligi tufayli irodaviy sifatlarni tasniflashning asosiy tamoyili

(prinsipi) ishlab chiqilmagandir. Ushbu psixologik muammoni shal qilish

maqsadida V. K. Kalin irodaviy sifatlarni tasniflashga (klassifikasiyalashga) qaror

qiladi. Uning nuqtai nazaricha, bazal irodaviy sifatlar irodaviy jarayonlar asosida

vujudga keladi, ammo bunda uning intellektual va axloqiy jabshalari ishtirok

etmaydi. U bazal sifatlarni aniqlash uchun ongning quyidagicha namoyon

bo’lishini tanlaydi:

A) faollik darajasining ortishi;

B) zarur bo’lgan faollik darajasini quvvatlash;

V) faollik darajasining pasayishi.

Ana shulardan kelib chiqqan holda tadqiqotchi quyidagi sifatlarni mulohaza

uchun tavsiya qiladi; g’ayratlilik, chidamlilik, vazminlik. Agarda bu jarayonda

intellektual negiz ishtirok etmasa, shu narsani tushunib bo’lmaydi, qaysi shal

qiluvchi qurilma shisobiga vaziyat basholanadi va harakatni kuchaytirish,

quvvatlash, pasaytirish to’g’risidagi komanda beriladi. V.K.Kalin bazali tizimga

kirmagan irodaviy sifatlarni ikkilamchi deb nomlaydi, chunki ularda bilimlar,

ko’nikmalar, emosiya va intellektning paydo bo’lishi mujassalashadi. Muallif

qat'iyatlikni ikkilamchilar qatoriga kiritadi, vasholanki uning fikricha, u o’ziga

mashliyo qiladigan shis-tuyg’ularni yengishdan, shuningdek, rad etilgan

variantlardan, ishonchsizlikni to’sishdan tashkil topadi. U tirishqoqlikni ham

ikkilamchi sifatlar tarkibiga kiritadi, Chunki ularda ob'ektning to’planganligi

ifodasi o’z aksini topgan, ravshan shayotiy qadr-qiymat mujassamlashgan.

Chidamlilik tavsifida "qo’shimcha impulslar", "qo’shimcha irodaviy zo’r berish",

"iroda kuchi", "sabr-toqat" jabshalari ifodasining o’rni mavjud.

Chidamlilikka turtkining xususiyatlari tirishqoqlik irodaviy sifatga mos

tushish shollari uchraydi. Ye. P. Ilinning rang jadvalida tirishqoqlik sifati

chidamlilikdan keyin joylashgan bo’lib, quyidagi ta'rifga ega: " Tirishqoqlik-

qiyinchilikka va muvaffaqiyatsizlikka qaramasdan, maqsadga erishish yo’lida

uzluksiz ravishda intilishning paydo bo’lishidir". Tadqiqotchi D. N. Ushakovning

mulohazasicha, "chidam" tushunchasi quyidagi ma'no anglatib keladi: Selivanov irodani tadqiq etish negizidan kelib chiqqan holda ayrim xulosalar

chiqaradi:

a) iroda- bu shaxsning o’z faoliyatini va tashqi olamdagi o’zini o’zi

boshqarilish shakllarini anglashning tavsifidir;

b) iroda-insonning yaxlit ongining bir tomoni shisoblanib, u ongning barcha

shakl va bosqichlariga taalluqlidir;

v) iroda-bu amaliy ong, o’zgaruvchi va qayta quriluvchi olam, shaxsning

o’zini ongli idora qilishlikdir;

g) iroda-bu shaxsning xissiyoti va aql-zakovati bilan bog’liq bo’lgan

xususiyatidir, ammo qaysidir harakatning motivi (turtkisi) shisoblanmaydi.

V.I.Selivanov irodaning psixologik jabshalarini yoritayotib, u shunday

g’oyani ilgari suradi, insoning ongini jarayonlar, holatlar, xislatlarni o’zida

mujassamlashtiruvchi yaxlit tizim sifatida tasavvur qilish mumkin. Shaxsning u

yoki bu ongli harakati o’zining tuzilishiga ko’ra, u bir davrning o’zida ham aqliy,

ham shissiy, ham irodaviy shisoblanadi. Tadqiqotchi V.A.Ivannikov esa irodani

motivasiyaning ixtiyoriy shakli sifatida tushunadi, shuningdek, harakat

ma'nosining o’zgarishi shisobiga uni tormozlovchi yoki qo’shimcha turtki

yaratuvchi imkoniyat, yangi real motivlarni harakat bilan birlashtiruvchi yoinki

vaziyatning tasavvur motivi tariqasida talqin qiladi. Irodaviy boshqariluv esa

harakatni "ixtiyoriy boshqariluv ko’rinishlarining bittasi sifatida" tushuniladi,

bunda boshqariluv motivasiyaning ixtiyoriy o’zgarish orqali amalga oshirilishi

ta'kidlaniladi.

Yuqoridagi mulohazalardan ko’rinib turibdiki, psixologiya fanida irodani

tushunish, ta'riflash bo’yicha bir xil munosabat yaratilmaganiday, irodaviy

sifatlarning ma'noviy asosini tashlil qilish yuzasidan ham umumiylik, umumiy

qarashlar majmuasi mavjud emas. Jumladan, V.AKruteskiy o’z asarida irodaviy

sifatlar tarkibiga sobitqadamlik,

mustaqillik, qat'iyatlilik,

sabr-toqatlilik,

intizomlilik, dadillik, jasoratlilik va tirishqoqlikni kiritadi.

P.M.Yakobson bo’lsa, irodaning muhim sifatlarini mustaqillik, qat'iyatlilik,

tirishqoqlik, o’zini uddalashga ajratadi. Insonda namoyon bo’ladigan irodaviy

sifatlar sarasiga A. I. Shcherbakov mana bularni kiritadi: sobitqadamlik va

tashabbuskorlik, tashkillashganlik va intizomlilik, urinchoqlik va tirishqoqlik,

dadillik va qat'iyatlilik, chidamlilik va o’zini uddalashlik, botirlik va jasoratlik.

Lekin aksariyat ilmiy psixologik adabiyotlarda irodaviy sifatlar qatorida

"ishonch" atamasi sanab o’tilmaydi. Shunga qaramasdan, ishonch iroda sifati

tariqasida tadqiq etilishiga shaqlidir. Buning uchun A.I.Shcherbakov tadqiqotidan

namuna keltirishning o’zi yetarlidir. Tadqiqotchining ta'kidlashicha, bir talabaga

institutni qisqa vaqt ( fursat) ichida tugatish taklif qilingan, lekin sinaluvchi bu

ishni

uddasidan

chiqa

olmaslikni

oshkora

bildirgan.

Shundan

so’ng

eksperimentator talabada o’z kuchiga ishonch uyg’otishga maqsad qilib qo’ygan va

unda irodaviy zo’r berish, qiyinchiliklarni yengish vositalarini shakllantirgan.

Buning natijasida talaba o’z maqsadiga erishishga muharraf bo’lgan. Bunga

o’xshash tajribalar boshqa tadqiqotchilar tomonidan ham o’tkazilganligi ilmiy

adabiyotlarda uchraydi. Shuning uchun ham o’z kuchiga ishonch psixologik hodisa

sifatida o’rganilishi ko’pchilikni qiziqtiradi, chunki kuchli irodaviy zo’r berish

qanday omillar bilan hartlanganligini kashf qilish muhim ilmiy muammo

shisoblanadi. Xuddi shu bois Hozirgi zamon psixologiyasining irodaga oid

nazariyasi zaifligi tufayli irodaviy sifatlarni tasniflashning asosiy tamoyili

(prinsipi) ishlab chiqilmagandir. Ushbu psixologik muammoni shal qilish

maqsadida V. K. Kalin irodaviy sifatlarni tasniflashga (klassifikasiyalashga) qaror

qiladi. Uning nuqtai nazaricha, b