~ 83 ~
umum jahon musiqa san’atiga beqiyos hissalarini qo‘shishgan. Buolimlar o‘zlaring
musiqiy va musiqiy poetik asarlarining muallifilari va mohir ijrochilari bo‘lishgan
ularning asarlari musiqa ilmining asosi hisoblanadi.
Tarixiy manbalar shuni ko‘rasatadiki, sharq musiqa nazariyasi asoschilaridan biri Al
Farobiy ilmiy izlanishlari, u yozib qoldirgan musiqiy meros jahon musiqa madaniyatida
olamshumul ahamiytga ega. Al Farobiy musiqaga inson axloqini tarbiyalovchi, sihat-
salomatligini mustahkamlovchi, odam ruhiyatini boshqara oluvchi deb qaragan.
Al Farobiy “Musiqa haqida katta kitob” nomli ko‘p jildli asari bilan o‘rta asirning
yirik musiqashunosi sifatida ham mashxur bo‘lgan. U musiqa ilmini nazariy,
amaliy
tarmoqlarga, kuylarning ichki tuzilishi, qonuniyatlarini hisobga olib tarif va ilmiy iqoga
ajratgan. Al Farobiy musiqa nazariyasida tovushlar vujudga kelishining tabiiy, ilmiy
tarifini ham beribgina qolmay, kuylar garmoniyasining matematik prinsplarini ochadi.
Turli jadvallar, geometrik qoidalar asosida ko‘lab murakkab chizmalar keltiradi. U sharq
musiqasining ritmik asosini isbot dalillar bilan sharxlab berdi. U ritmlarni tashkil etgan
zarb birliklari bo‘lmish naqralar, ularning birikmasidan hosil etiladigan rukunlarining
turli xillari asosida yartiladigan ritm o‘lchovlari va turlarini yoritib bergan.
“Musiqa haqida katta kitob” da faqat musiqa nazariyasi va tarixi bayon etilmay,
sharqda malum bo‘lgan rubob, tanbur, nog‘ora, ud, qonun, nay kabi musiqa asboblari
hamda ularda kuy ijro etish qoidalari tafsiloti berilgan.
Al Farobiyning o‘zi moxir sozanda, bastakor, manbalarda yangi musiqa asbobi ixtiro
etganligi, unda nihoyatta tasirchan kuylar yaratgani qayd etilgan.
U yozib qoldirgan “Musiqa haqida katta kitob”
asari jahon faning shox
asarlaridandir. Bu kitob dunyoning turli nufuzli kutubxonalarida saqlaning keliniladi va
turli mamlakat tillariga tarjima qilinib, dunyo olimlari tomonidan keng o‘rganilgan.
Shunis afsusnalarliki hali O‘zbekistonda shu kabi asarlar to‘liq o‘rganilib tarjima
qilinmagan.
Al Farobiy bu asarlarida oldinlari boshqa fanlarni tarkibiy qismi bo‘lgan musiqani
musaqil ilm darajasiga ko‘targan. Al Farobiy ijrochilik va bastakorlik ijodida shu qadar
yuksak cho‘qqilarga erishganki, hatto bu to‘grisida xalq orasida turli afsona va rivoyatlar
yuzaga kelgan. Afsonalarning birida, Al Farobiy soz chalib kuy ijro etib odamlarni
sarosimaga
solganligi, jo‘shqin kishilarni homush ahvolga tushurib bazan esa
ziyraklarni uxlatib qo‘yganligi haqida rivoyatlar mavzud.
Shu o‘rinda Asqar Muxtorning “Chinor” romanida Al Farobiy Burjistonda qullarga
tarqalgan kasaliklarni nay cholg‘usida kuy ijro etib davolaganligi, musiqa sehri ila ulkan
mo‘jizalar ko‘rsatganligi haqida qisqacha tarbiyaviy mazudagi rivoyat keltirilgan.
O‘zbekiston mustaqillika etrishgach o‘zbek musiqa tarixiga ommaviy qiziqish qayta
tiklandi. Tarixga nazar tashlar ekanmiz Al Farobiy bilan bir qatorda yana ko‘plab
allomalarimiz musiqa ilmini puxta egallashgan. Jumladan, so‘z mulkining sultoni Mir
Alisher Navoiy ham o‘z zamonasining ham taniqli musiqashunosi bo‘lgan. Alisher
bobomiz o‘ziga Navoiy (Navo) deb tahallus berishi uning musiqa bo‘lgan mehri kuchli
bo‘lganligi ko‘rsatadi. Xalq orasida mashxur bo‘lgan “Qari navo” kuyi Alisher navoiy
ijodiga mansubligi degan ehtimollar bor. Navoiy musiqa san’ati haiqda “Sabbaiy
sayyor” da shunday yozadi:
San’atim anda soz chalmoq ishi,
~ 84 ~
Bilmayin men kabi ishini kishi.
Ilmi advoru fanni musiqiy,
Mendin ul ilim ahli tahqiqi.
Arab tilidagi ilk musiqiy risolalardan biri algoritm fanining asoschisi Abu Abdulloh
Muhammad Xorazmiy mashhur bo‘lgan. Ma‘lumki, Muhammad Xorazmiy
Bag‘doddagi "Ma‘mun akadеmiyasi" (Bayt ul- hikma)ning sardori bo‘lgan.
Rivоyatlarda aytilishicha, olimlar orasida shifo
uslublari haqida bahs kеtganda,
shogirdlardan biri Xorazmiyga -"Siz insonlarni davolashda nimani afzal ko‘rasiz, dori-
darmonnimi yoki jarrohliknimi?" - dеb savol bеrgan ekan. Shunda ustozning "Mеning
vatanimda ularning ikkalasidan ham musiqiyning shifobaxsh kuchini ustun tutadilar", -
dеgan so‘zlari tarixga kirib qolgan.
Xorazmliklarning oddiy odamlaridan, hunarmandlaridan tortib, eng oliy tabaqa
vakillarigacha o‘zini soz san‘atiga yaqin tutgan. Bеruniyning dalolat bеrishicha,
Muhammad Xorazmshoh (Ma‘mun II) musiqa va shе‘riyatni
chuqur idroklaydigan,
atrofidagi shoir va sozandalarga nozik uqtirishlar qiladigan podshoh bo‘lgan. Tarix
kitoblarida Ma‘mun akadеmiyasining tarkibida musiqashunoslik ilmi bilan
shug‘ullanuvchi ko‘plab shoir-u olimlar tarbiya topganlar.
Men bu maqolamda faqatgina bir nechta ajdodlarimizning musiqa haqidagi
izlanishlarini umumlashtirib qisman ma’lumotlar keltirdim. Agarda har bitta
olimlarimizning musiqiy qarashlariga chuqur kirib borar ekanmiz, bu mavzuda yuzlab
kitoblar yozsak ham oz. Bizning xalqimiz azaldan musiqaga bo‘lgan mehr – muhabbati
ulkandir. Har bitta xalqning bir
necha musiqashunosi, bir necha hofizi bo‘lsa, bizda esa
butun o‘zbek xalqi musiqashunos desak xato bo‘lmaydi. Azaldan og‘izdan - og‘izga
o‘tib kelayotgan laparlar, allalar, yallalar, qo‘shiqlar buning yaqqol dalilidir. Bu kabi
milliy merosimizni asrab - avaylash, uni yangi pog‘onaga ko‘tarish, san’atga chuqur
hurmat - e’tiborda bo‘lish, uni butun dunyoga tanitish biz yoshlarning buyuk vazifamiz
hisoblanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
