ҚИРҚ олтинчи илмий-амалий конференцияси материаллари

MILLIY MA’NAVIYATIMIZ TARAQQIYOTIDA AHMAD YUGNAKIYNING 
AXLOQIY QARASHLARI 
Rashidova Gurdofarid 
 tabiiy fanlar fakulteti Biologiya ta’lim yo‘nalishi 2-kurs talabasi 
Ilmiy rahbar: tarix fakulteti Fuqarolik jamiyati kafedrasi o‘qituvchisi
Hamrayeva NodiraNormurodovna 
 
O‘zbek xalqi Markaziy Osiyodagi boshqa qardosh xalqlar qatori uzoq tarixga ega 
bo‘lib uning paydo bo‘lishi va shakllanishi kishilik jamiyatining eng qadimgi davrlariga 
borib taqaladi. Markaziy Osiyo xalqlari o‘zlarining tarixiy taraqqiyoti jarayonida 
rangbarang va mazmunan boy madaniy meros yaratganlar, ilm ma’rifat va madaniyat 
sohasida jahon sivilizatsiyasiga hamda milliy ma’naviyat taraqqiyotida salmoqli hissa 
qo‘shganlar. 
Markaziy Osiyoda o‘z axloqiy-ta’limiy qarashlarini keng va chuqur bayon etgan, 
turkiy adabiyotning bizga ma’lum namoyondasi “Hibat ul-haqoyiq” asarining muallifi 
Ahmad Yugnakiy ekanligini e’tirof etish mumkin. Ahmad Yugnakiy haqidagi 

---

~ 259 ~ 
ma’lumotlarni biz A.Navoiy, Arslonxoja Tarxon yozib qoldirgan ma’lumotlardan 
hamda adibning o‘zi yozib qoldirgan ma’lumotlardan bilishimiz mumkin. Manbalarda 
adib Ahmadning tug‘ilgan joyi Yugnak deb e’tirof etilgan. Ahmad Yugnakiy onadan 
ko‘zi ojiz tug‘ilgan. A.Navoiy bu haqda shunday yozgan “Haq subhonahu va taolo 
agarchi zohir ko‘zin yopiq yaratgandur, ommo ko‘ngil ko‘zin bag‘oyat yorug‘ 
qilg‘ondur”. Uning bizgacha yetib kelgan “ Hibat ul-haqoyiq” dostoni 14 bob va 484 
misradan iborat bo‘lib bu asarning 3ta to‘liq qo‘I yozmasi 2ta ayrim parchalari bizgacha 
yetib kelgan. Ulardan eng qadimgisi 1444 yil Samarqandda Ulug‘bekning nufuzli 
amirlaridan Arslonxoja Tarxon topshirig‘iga ko‘ra, kotib Zaynul Obili ibn Sultonbaxt al 
Jurjoniy al Husayniy tomonidan uyg‘ur yozuvda ko‘chirilgan. Ikkinchi nusxa 1480 yilda 
Turkistondan Istanbulga borib qolgan istedodli kotib Shayxzoda Abdurazoq baxshiy 
tomonidan ko‘chirilgan. Turk olimi Najib Osim 1914-1916 yillarda ushbu nusxani topib, 
tadqiq etib nashrdan chiqardi. Uchinchi qo‘lyozma arab xatida bo‘lib, unga Turkiya 
sultoni Boyazid II ning muhri bosilgan. Ahmad Yugnakiyning XII asrda yozgan “Hibat 
ul-haqoyiq” asari Qoraxoniylar davridagi madaniy yuksalish mevalaridan biri 
hisoblanadi. Asar a’nanaviy hamd, na’t va bag‘ishlovlarga ega bo‘lib, asarda bilim 
maqtovi va johillikning zarari, til odobi va uni tiyish, saxiylik va baxillik haqida fikr 
yuritgan, ayniqsa ilm-ma’rifatga alohida e’tibor qaratgan. Adibning fikricha bilimdonlik 
va bililmli kishi ulug‘lanadi, nodonlik-jaholat inson ma’naviyatini yemiruvchi hodisalar 
qatorida sanaladi: 
“Baholik dinor ul bilik kishi , 
Bu johil biliksiz bahosiz bishi’’. 
Ya’ni bilimli kishi bahosi baland bo‘lgan dinor oltinga o‘xshaydi, johil bilimsiz 
odam esa qadri yo‘q mevaga o‘xshaydi. Muallif bilimli va nodon odamlar hech qachon 
teng bo‘lmasligini, ular orasidagi tafovut aniq ko‘rinib turishini, bilim insonga kuch-
quvvat baxsh etishini,bilim egasi vafot etganda ham uning nomi boqiy qolishi, bilimsiz 
kishining tirikligida ham o‘likdan farq qilmasligini ta’kidlaydi. Ikkinchi bob “Tilni 
tiyish va boshqa odoblar haqida” deb nomlanadi. Adib odob-axloqda asosiy narsa tildir, 
uni tiya bilish lozimdir “til baxtiyorlik yoki baxtsizlik sababidir” deb ta’kidlaydi. Adib 
buni bobdagi mashhur satrlarda quyidagicha ifodalaydi: “Tiling bekta tutg‘il tishing 
sinmasun, qali chiqsa bekta, tishingni siyur”. Adibning fikricha kishi boshiga har qanday 
ish tushsa til tufayli sodir bo‘ladi, nodon odamning tili dushmani bo‘lib ko‘p 
kishilarning tili tufayli qoni to‘kiladi. Adib Ahmad Yugnakiy behudago‘ylik va yolg‘on 
so‘zlashni qattiq qoralab til insonni har qanday quroldan og‘irroq yarador qilishi 
mumkinligi shu bois ham andisha qilib gapirish lozimligini uqtiradi. Adibning “Hatto 
yaqin do‘stingdan ham ehtiyot bo‘l” degan o‘gitlari yosh avlodni yanada ogohlantirishga 
chorlaydi. Uchinchi bob ,,Dunyo holatlarining o‘zgarib tirishi va dunyo ahlida vafo 
kamligi haqida bag‘ishlangan bo‘lib bu bobda ham asarning tarbiyaviy jihatlarini 
ko‘rishimiz mumkin. Adib bu bobda dunyoning o‘tkinchi ekanligi, umrning tez o‘tib 
ketishini hamda agar yegulik va kiygulik bor bo‘lsa ko‘p ham mol dunyo yig‘ishga ruju 
qo‘ymaslikni tavsiya etadi.Asarning to‘rtinchi va yettinchi boblari ham insonlarni 
yuksak fazilatlarini ta’riflash nuqsonlarini qoralashga bag‘ishlangan bo‘lib, asarning 
ushbu boblarida adib saxova , tavoze, vafoli bo‘lish, halim tabiatli va kechiruvchan 
bo‘lishni targ‘ib qilsa, baxillik va ochko‘zlik, molparastlik takabburlik besabrlik, zulm 
va zo‘ravonlikni qattiq qoralaydi. IXva X bob turli masalalarga bag‘ishlangan, XI bob 

---

~ 260 ~ 
esa kitobning xotimasi (asarning 1480 yilda Istanbulda Abdurazoq Baxshi tomonidan 
ko‘chirilgan nusxasida XI bob mavjud. Uch bob yoki tushib qolgan yoki boshqalarga 
qo‘shilib ketgan. 
Ahmad Yugnakiyning “Hibat ul –haqoyiq” asari bizga qoldirgan boy ma’naviy 
meros bo‘lib yosh avlodni to‘g‘ri tarbiyalashda, ayniqsa bugungi ommaviy madaniyat 
avj olgan paytda yosh avlodni turli xil yot ta’sirlardan, g‘oyaviy oqimlardan 
himoyalashda beqiyos o‘ringa egadir. Zero shu o‘rinda adibning “Bilim bilan saodat 
yo‘li ochiladi, shunga ko‘ra ilmli bo‘l, baxt yo‘lini izla” yohud “Uqib so‘zla so‘zni, eva 
so‘zlama, so‘zung kizla, kezin bashing kizlama” ya’ni (so‘zni uqib so‘zla shoshib 
so‘zlama, so‘zingni yashir, keyin boshingni yashirib yurma) degan o‘gitlariga har 
zamonda amal qilish maqsadga muvofiqdir. 
Xulosa qilib aytganda, zamonaviy fan-texnikaning shiddatli taraqqiyoti sharoitida 
ham adibning ilm-ma’rifat haqidagi g‘oyalari o‘z kuchini yo‘qotgani yo‘q. Olim 
M.Imomnazarov ta’kidlaganidek: “Milliy ma’naviyatimizning takomil bosqichlari 
o‘lkamiz xalqlari madaniy taraqqiyot jarayoni bilan bevosita bog‘liq va ushbu sohada 
yuz beruvchi hodisadir”. 
Chunonchi, A.Yugnakiyning inson ma’naviyatini shakllantirishda, milliy 
ma’naviyatimiz taraqqiyoti ilm-ma’rifatning o‘ta muhim omil ekanligi xususidagi 
g‘oyalari bugungi milliy mafkuramizga hamohangdir. Ahmad Yugnakiyning “Hibat ul-
haqoyiq” asari ilmiy, ma’rifiy, tarbiyaviy ahamiyatni qamrab olgan bo‘lib jamiyatni ich-
ichidan yemiruvchi nopok illatlarning ildizini quritib, har bir xonandaning qalbiga 
ezgulik va rostgo‘ylikni muhrlaydi. Fuqarolik jamiyatini shakllantirishning muhim 
shartlaridan biri hisoblangan shaxs va millat ma’naviyatini takomillashtirish, milliy 
yuksalish, jamiyatda ma’nan yetuk, axloqan pok insonlarni kamol topishlari uchun adib 
Ahmad Yugnakiyning axloqiy qarashlari beqiyos o‘ringa egadir.
 
Adibning ijodini 
o‘rganar ekanmiz hech qanday ma’naviy bo‘shliqqa, nodonlikka ehtiyoj qolmaydi. Zero 
adib o‘gitlarining har biri kishini ezgulikka chorlaydi. Chunonchi, umrning o‘tkinchi 
ekanligini, inson o‘z umrining sahifalarini ma’rifat, saxiylik bilan bezanmog‘ini faqat 
yaxshi insonlarning nomi bu dunyoda qolishini targ‘ib etuvchi bu asar har bir xonandani 
yana bir bor ma’sulyatli bo‘lishga undaydi. Zero bugungi tinch-farovon zamonimizda 
bizning har bir fursatni g‘animat bilishimiz, ma’nan yetuk, barkamol avlodlarni 
tarbiyalashimiz uchun adibning benazir ijodi mustahkam poydevor bo‘lib, kelajak 
avlodlarni ham tarbiyalash uchun zamin yaratadi.