|
kreditning elastikligi, o‘rinbosar tovarlar, o‘rmalovchi inflyatsiya.
2) Iqtisodiy terminlarning ba’zilarida omonimiya mavjud:
chek, muomala.
3) Iqtisodiyot terminologiyasida sinonimiya mavjud:
sarmoya-mablag‘, mezon-
o‘lchov, ustama-qo‘shimcha, qarzdor-debitor, qarz-kredit.
4)
So‘z yasovchi affikslar, terminlar yasashda ishtirok etadi:
xazinachi, hisobchi,
undirma, tadbirkor, mulkdor, qarzdor, shartnoma, ta’minot, bojxona, mulkchilik,
sudxo‘r, merosxo‘r.
So‘z birikmasi ikki yoki undan ortiq so‘zning birikishidan hosil bo‘ladi. So‘z
birikmasi ma’no xususiyatiga ko‘ra ikkiga bo‘linadi: 1) erkin birikma, 2) turg‘un birikma.
Erkin birikmada iqtisodiy so‘zlar ma’no va grammatik jihatdan birikadi:
qog‘oz
pullar, pul tizimi, kredit kartochkasi.
Turg‘un birikmada esa so‘z yoki terminga ko‘chma ma’noda qo‘llaniladi:
o‘rmalovchi, inflyatsiya, suzib yuruvchi inflyatsiya, yuguruvchi inflyatsiya.
Iqtisodiyot leksikasi xalq tilining boyishiga, rivojlanishiga katta ta’sir etadi.
O‘zbek iqtisodiyot leksikasini shartli ravishda ikki guruhga ajratish mumkin:
1.
Umumiste’mol iqtisodiy so‘zlar.
2.
Iqtisodiy terminlar.
Umumiste’mol iqtisodiy so‘zlarga bozor, pul, qarz, boylik, savdo, soliq, pul va shu
kabi hammaga tushunarli bo‘lgan so‘zlar kiradi.
Iqtisodiy terminlar esa umumiste’moldagi so‘zlardan bir qator xususiyatlari bilan
farq qiladi. Iqtisodiy termin o‘z-o‘zidan paydo bo‘lmaydi, balki xususiyatiga va
vazifasiga ko‘ra kashf etiladi. Iqtisodiy terminning ma’nosi bitta bo‘ladi. So‘z esa bir
necha ma’nolarda qo‘llanilishi mumkin. O‘zbek tilining iqtisodiy terminlari
iqtisodiyotning turli sohalariga bog‘liqdir.
Ularni ixtisosliklardan kelib chiqqan holda quyidagicha guruhlarga ajratish
mumkin:
1. Bank ishi:
milliy valyuta, so‘m, qiymat, narx, talon, kupon, jamg‘arma, xazina,
qog‘oz pul, banknot, veksel, chek, kredit kartochkalari, pul oboroti, pul massasi, pul
agregati, bank, pul tizimi, metallik nazariyasi, miqdoriylik nazariyasi, pul muomalasi,
inflyatsiya, kredit, tijorat krediti, bank krediti, davlat krediti, xalqaro kredit, kreditning
chegaralari, lizing, hisobli kredit, lamsbardli kredit, lizing operatsiyalari, lizing
shartnomasi, kredit mexanizmi, kredit yig‘indisi, foiz stavkasi, kredit xavf-xatari, aktiv,
passiv, foiz marjasi, eksportli kredit, muammoli ssuda.
2. Soliq va soliqqa tortish:
soliq ob’ekti, soliq sub’ekti, soliq manbalari, soliq
normasi, soliq birligi, soliq stavkasi, soliq dekloratsiyasi, soliq siyosati, soliq mexanizmi,
soliq tizimi, to‘g‘ri soliq, egri soliq, bojxona boji, davlat boji, ijara xaqqi, to‘lov, yig‘im,
daromad solig‘i, foyda solig‘i, avans to‘lovlari, foyda, yalpi foyda, korxonalar daromadi,
soliq to‘lovchi, qo‘shilgan qiymat solig‘i, aktsiz, aktsiz solig‘i, er solig‘i, mol-mulk
solig‘i, aholi solig‘i, soliq idorasi, soliq qo‘mitasi, soliq qonunchiligi
.
3. Moliya:
moliya funktsiyasi, moliya siyosati, moliya nazariyasi, moliyaviy
nazorat, moliyaviy resurs, moliyaviy munosabat, iqtisodiy munosabat, mulkiy munosabat,
davlat byudjeti, amortizatsiya ajratmalari, amortizatsiya fondi, ish haqi fondi,
rag‘batlantirish fondi, taqsimlash, tartibga solish, pensiya fondi, bandlik fondi, moliya
rejasi, daromad va xarajat balansi, biznes reja, rejalashtirish, xo‘jalik sub’ekti, xayriya
fondi, yalpi ichki mahsulot
va boshqalar.
Umuman iqtisodiy so‘z va terminlar uzoq davrlar mobaynida yaratilgan
leksemalardir. Ma’lumki har qanday jamiyatda iqtisodiyot muhim rol o‘ynaydi. Shu
sababli iqtisodiyotga tegishli so‘z va terminlar aniq, lo‘nda va mantiqan asoslangan
bo‘lmog‘i lozim.
O‘zbek iqtisodiy terminologiyasida milliylik va baynalmilallik masalasi murakkab
masaladir, chunki u nafaqat o‘zbek tilida balki boshqa tillarda ham etarlicha hal
qilinmagan.
Ma’lumki, terminni tilga qabul qilish murakkab jarayon hisoblanadi. Chunki
o‘zbek tilining tovush tizimi va grammatik qurilishi termin qo‘llanilayotgan tilnikidan
keskin farq qiladi. Shu bilan birga kirib kelayotgan so‘z yoki termin aynan o‘z ma’nosida
boshqa tilda qo‘llanilmasligi mumkin. Ba’zan esa terminning kirib kelish jarayonida
ma’no o‘zgarishlar ro‘y beradi. Ma’lumki, terminlar bir tildan ikkinchi tilga
o‘tayotganida bir qator xususiyatga ko‘ra farq qiladi.
Xususan fonetik yoki tovush jihatidan qabul qilinayotgan iqtisodiy so‘z yoki
termin o‘zbek tilining tovushlariga mos bo‘lishi lozim. Mos kelmaydigan tovushlar esa
tushib qoladi yoki almashinadi. O‘zbek tiliga kirib kelgan va kelayotgan iqtisodiy
so‘zlarning asosiy qismini rus va evropa tillarning leksikasi tashkil etadi.
Rus tilidan kirib kelayotgan so‘z va terminlar og‘zaki va yozma nutq orqali
o‘zlashtirilmoqda. Oldingi mashg‘ulotlarda rus tilidan o‘zbek tiliga o‘tgan iqtisodiy
so‘zlarni ikki guruhga ajratgan edik:
1.
XIX asrning ikkinchi yarmidan XX asrgacha.
2.
XX asrning boshidan 90-yillargacha.
Mustaqillikdan so‘ng rus tilidan iqtisodiy so‘zlarni o‘zlashtirishda qonuniy va
ongli yo‘l tanlandi. Mustaqillikka qadar ko‘pgina iqtisodiy so‘zlarning rus tilidagi va
o‘zbek tilidagi variantlari parallel qo‘llanilgan edi:
Do'stlaringiz bilan baham: |
