Iqtisodiyotda siklli tebranishlar, uning sabablari. Sikl fazalari

Iqtisodiyotda sikl o’zgarishlarining sabablari

Jamiyat umuman iqtisodiy rivojlanish bilan ajralib turadi. Iqtisodiy o'sish ishchi kuchining o'sishi, asosiy kapital va ilmiy va texnologik taraqqiyotning (NTP) yutuqlarini rivojlantirish orqali ta'minlanadi. Shu bilan birga, ko'plab tadqiqotchilar tomonidan olib borilgan batafsil statistik tahlillar shuni ko'rsatadiki, umumiy tendentsiya fonida bir yo'nalishda va boshqa yo'nalishda juda muhim, vaqti-vaqti bilan takrorlanadigan og'ishlar mavjud bo'lib, ma'lum to'lqin jarayonlari mavjudligini ko'rsatib, ijtimoiy ishlab chiqarishni davriy xarakterga ega bo'lib, tasodifiy omillar ta'siri bilan izohlanishi mumkin emas. Yagona tsikl oralig'i iqtisodiyotning bir inqirozdan ikkinchisiga harakatini qamrab oladi. Iqtisodiy adabiyotda davomiyligi mezoniga ko'ra, uch xil iqtisodiy tsikllar mavjud: katta (uzoq to'lqinlar) - 45-60 yil ; o'rtacha-7-13 yil ; kichik ( qisqa) - 3-4 yil.

Kichik tsikllar iste'mol bozorida iqtisodiy muvozanatni tiklash bilan bog'liq. Barqaror kamomadni shakllantirishda tarmoq nisbati o'zgaradi, mavjud ishlab chiqarish kuchlari ichida qayta tashkil etish orqali xalq xo'jaligining yangi tuzilishi yaratiladi. Kichik tsikllarning moddiy asoslari uzoq muddatli tovarlarni ommaviy yangilash hisoblanadi¹¹.
O'rta (sanoat) davrlari uskunalar va inshootlar uchun talab o'zgarishi bilan bog'liq, va talab o'zi, uning qiymati va yo'nalishi, o'z navbatida, 7-13 yil davomida odatda amalga oshiriladi, yangi texnik va texnologik o'zgarishlar, joriy bog'liq (bu vaqt davomida, iqtisodiy muvozanat tizimining yangi darajasi orqali hosil bo'ladi kapital to'kilmasin mexanizmi, keyinchalik investitsiya qilish). O'rta tsikllarning moddiy asoslari asosiy kapitalning ommaviy yangilanishi bo'lib, ishlab chiqarishni yaxshilashga olib keladi. Biroq, ba'zi bosqichlarda ishlab chiqarishni yanada takomillashtirish mumkin emas, eski texnik tizim bir-biridan farq qiladi, uning takomillashtirilishi bir necha o'rta tsikllarda sodir bo'ladi. Ushbu texnik tizim ham o'z-o'zidan iste'mol qiladi va ishlab chiqarishning yangi texnologik usuli keladi, uning uzunligi katta iqtisodiy tsiklga (uzoq to'lqin) to'g'ri keladi. Iqtisodiy tsikllarning barcha turlari o'rtasida o'zaro bog'liqlik mavjudligi odatda qabul qilinadi. Uzoq to'lqinlar ularni o'zgartirib, qisqa davrlarni o'zlashtiradi. Qisqa davrlar to'lqinning ko'tarilish bosqichiga tushib qolsa, ularning o'z ko'tarilish fazasi uzayadi, ammo qisqa davrlar uzoq to'lqinning pasayish bosqichida bo'lsa, ularning inqiroz va depressiya bosqichlari yanada kengayadi.
1847dagi ingliz olimi X. Klark 1793 va 1847 yillarda paydo bo'lgan ikki jahon iqtisodiy falokatlari o'rtasidagi intervalni taklif qilganida, iqtisodiyotda davriy o'zgarishlarni tahlil qilish tarixi, albatta, XIX asrning o'rtalaridan boshlab ochiladi.bunday falokatlarga olib keladigan ba'zi "jismoniy" sabablar tasodifiy emas va mavjud bo'lishi kerak. O'shandan beri turli maktablar va yo'nalishlar vakillari iqtisodiy rivojlanish jarayonida davriy o'zgarishlarning sabablari va mexanizmini turli yo'llar bilan tushuntiradilar.
O'sish sharoitida iqtisodiyot avvalgi darajalardan yuqori bo'lgan rivojlanish darajasiga ko'tariladi. Iqtisodiy o'sish tezlashadi, bozor kon'yunkturasining barcha ko'rsatkichlari yaxshilanadi, birinchi navbatda, hal qiluvchi talab. Bu tovar narxining o'sishiga yordam beradi, daromadni oshiradi va taklifni rag'batlantiradi. Ayniqsa, katta miqdorda fond birjalarida kredit va moliyaviy, shuningdek spekulyativ operatsiyalar erishish. Biroq, bu iqtisodiyot uchun eng maqbul davrda, uning tubida kelajakdagi pasayishning oldingi shartlari pishib etiladi. Ma'lum bir nuqtaga qadar, bu shart-sharoitlar ishlab chiqish va tarvaqaylab savdo tarmog'i, rivojlangan kredit tizimi, sun'iy taqchilligi, narxlar o'sishi bo'yicha chayqovchilik tufayli yuzaga yashirish. Va faqat inqiroz davrida narsalarning haqiqiy holati, bozor iqtisodiyotining muvozanatining haqiqiy miqdori aniq ko'rinib turadi. Shunday qilib, bozor muvozanati, agar siz uni umumiy talabning va jami taklifning tasodifiyligi deb tushunsangiz, iqtisodiy tizimning qisqa muddatli, tasodifiy holatidir.
Bozor iqtisodiyotidagi siklik o’zgarishlarni ko’rib cbiqamiz
1. Umumiy talab va jami ta'minot buzilishi natijasida yuzaga keladigan ortiqcha ishlab chiqarish inqirozlari. Iqtisodiyotni rivojlantirishning tsiklik darajasi bozorni o'z-o'zini boshqarish mexanizmi sifatida namoyon bo'ladi. Bozorlarning haddan tashqari to'yinganligi bilan, tovar zahiralari tugagunga qadar davom etadigan ishlab chiqarish pasayishi mavjud. Keyin ishlab chiqarish inqirozdan oldingi darajaga ko'tariladi.
2. Ilmiy va texnologik inqilob iqtisodiyotning tsiklik darajasiga nisbatan kamroq sezgir bo'lgan tizimli inqirozlar va ilm-fan sohalarini keltirib chiqaradi. Asosiy kapitalning o'zgarishining tezlashishi tsikllarning davomiyligini pasayishiga va ularning o'sishiga ta'sir qiladi.
3. Davlat inqirozga qarshi va antisiklik siyosati iqtisodiy inqiroz oqibatlarini pasaytiradi: dalgalanmalar prognoz qilinadigan va kamroq chuqurlashadi.
Ijtimoiy ishlab chiqarish yuqoriga qarab rivojlanadi. Iqtisodiyotning ilg'or evolyutsiyasi - samarali kuchlar, ilmiy-texnik taraqqiyot, ishlab chiqarishning tashkiliy tuzilmasini takomillashtirish, jamiyatning intellektual salohiyatini rivojlantirishdir. Ular iqtisodiyotga biznes faoliyatini beradi. Ushbu omillarning ta'siri tufayli, kosmosda va vaqt ichida ko'rib chiqilgan ijtimoiy ishlab chiqarish har doim dinamik. Agar iqtisodiyotni tor vaqt chegaralarida tahlil qilsak, vaziyat o'zgaradi. Bu erda biz ko'tarilish davrlari va retsessiya davrlari, ba'zan juda uzoq turg'unlik bilan duch kelamiz. Buning sabablari juda ko'p. Turli davr iqtisodchilari iqtisodiyotda turli xil o'zgarish nazariyalarini taklif qilishdi. Ba'zi mualliflar buni xalq xo'jaligidagi yangiliklar bilan bog'lashdi, bu esa vaqti-vaqti bilan katta investitsiyalarni talab qiladigan temir yo'l qurilishi, sintetik tolalarni ishlab chiqarish, aerokosmik ishlab chiqarish va h.k. kabi keng ko'lamli chora-tadbirlar amalga oshirilayotganini ta'kidlab, uzoq muddatli mablag'larni qaytarish va aholi bandligi va narx darajasiga sezilarli ta'sir ko'rsatayotganini ta'kidladi. Bunday yirik harakatlar tartibsiz amalga oshirilganligi sababli ular iqtisodiyotda beqarorlikning paydo bo'lishiga hissa qo'shadilar.
Boshqa tadqiqotchilar beqarorlik tabiatdagi siyosiy voqealar yoki tabiiy hodisalar bilan bog'liq. Urushlar, masalan, ishlab chiqarishda tizimli o'zgarishlarga olib keladi. Harbiy mahsulotlarga bo'lgan talab keskin oshib bormoqda, ammo urush tugagach, ko'plab tarmoqlar pasayib, ishlab chiqarishning bir qismi vayron bo'ladi. Qurg'oqchilik, suv toshqini kabi halokatli oqibatlar.
Etkazilgan zararni bartaraf etish uchun ko'plab ishlab chiqarishni qayta tuzish, moddiy resurslar va moliyaviy mablag'larni qayta yo'naltirish kerak. Bularning barchasi iqtisodiy tuzilmalarning ishlash mexanizmiga ta'sir qiladi, rivojlanish sur'atlariga ta'sir qiladi va buning natijasida bozor sharoitining o'zgarishi.
Makroiqtisodiy beqarorlik davlatning pul-kredit siyosati bilan bog'liqligi haqida dalillar mavjud. Hukumat juda ko'p pul ishlab chiqaradigan davrda inflyatsiya ishlab chiqarishning pasayishiga olib keladi. Agar aylanma mablag ' kam bo'lsa, u investitsiyalarni qisqartirish, ishlab chiqarishni cheklash va ishsizlikning kengayishiga olib keladi. Pul muomalasini barqarorlashtirish choralari iqtisodiyotning o'sishiga olib keladi.
Albatta, bu omillar iqtisodiy faoliyatga ta'sir qiladi, ammo ularning ayrimlarini hal qiluvchi deb atash mumkin emas. Ko'pgina tadqiqotchilarning fikricha, ijtimoiy ishlab chiqarishning o'zgarishi bilan bog'liq bo'lgan hal qiluvchi nuqta umumiy yoki umumiy xarajatlar miqdori hisoblanadi. Jami xarajatlarning yuqori darajasi ishlab chiqarishning samarali ishlashiga olib keladi va shuning uchun biznes faoliyatini oshiradi. Agar umumiy xarajatlar tushib qolsa, biznes faoliyati kamayadi, ishlab chiqarish torayadi. Shu asosda iqtisodiyotda tsiklik mavjud.
Xulosa

Iqtisodiy tsikl, avvalgi yuksalishdagi eng yuqori vaziyatdan boshlab, ushbu nuqtaga keyingi ishlab chiqarish hajmiga etib borgunga qadar vaqtni o'z ichiga oladi. Iqtisodiy tsikllar davomiyligi va intensivligi bilan bir-biridan farq qiladi, biroq ularning barchasi bir xil bosqichlarga ega, garchi ular avvalgi va keyingi iqtisodiy tsikllarda o'zlarining "hamkasblari" dan farq qilsa-da. Iqtisodiy tsiklning to'rt bosqichi mavjud: tepalik, pasayish, pasayishning pastki nuqtasi, jonlanish. Grafikdagi bu kabi ko'rinadi.

Dastlabki tsikllar nazariyasi "qabul qilinmaslik"nazariyasi deb atash mumkin. Aslida marksizm unga sodiq qoldi. Ushbu nazariyaning kelib chiqishi ingliz tadqiqotchisi T. Maltus va shveytsariyalik J. Sh.Sismondi edi. T. Malta, iqtisodiy tsikllarning sababi, hukmron sinf va davlat o'z mablag'larini samarasiz ishlatib, hashamatli narsalarni sotib olish uchun sarflab, bo'sh turmush tarzini olib borish yoki urush (davlat tomonidan) olib borish edi. J. Sh. Sismondi kapitalizmni mashinasozlik texnikasini joriy qilish, ishchilarni ishlab chiqarish jarayonidan chiqarib tashlash, ishsizlikni keltirib chiqarish, ommani "iste'mol qilmaslik" ni shakllantirish uchun tanqid qildi. Buning oldini olish uchun u davlatlarni kapitalistik rivojlanishdan voz kechishga va kichik ishlab chiqarishga qaytishga chaqirdi.
19 - asrning oxirida-XX asrning boshlarida. Ular iqtisodiy tsikllarning asosiy sababi hisoblangan asosiy kapitalni to'plashning o'ziga xos xususiyatlariga asosiy e'tibor qaratdilar.
Yuqorida aytib o'tilganidek, keynesianizmning asosiy g'oyalarini shakllantiramiz. Milliy daromad miqdori va ish bilan bandlik miqdori jami talabning miqdoriga bog'liq. Ikkinchisi iste'mol va yig'ish uchun jamiyatning xarajatlaridan kelib chiqadi. "Asosiy psixologik qonun" tufayli jamiyatning iste'mol xarajatlari daromadlarning o'sishidan orqada qolmoqda, bu umumiy talabning etishmasligining birinchi sababidir. Daromad miqdori va jamiyat xarajatlari o'rtasidagi tafovutning o'sishi bu bo'shliqni to'ldirish uchun investitsiyalarning ko'payishiga olib keladi. Aslida, rivojlangan mamlakatlarda kapitalning to'yinganligi va foiz stavkasining barqarorligi tadbirkorlarning to'g'ri miqdorda investitsiya qila olmasligiga olib keladi. Bu umumiy talabning etishmasligining ikkinchi sababidir. O'tish: saytda harakatlanish, qidiruv Keynes o'z-o'zidan bozor mexanizmining ta'siriga tayanilsa, iqtisodiy tizim umumiy talab va ishsizlikning surunkali etishmovchiligiga mahkum etiladi. Vaziyatdan chiqish yo'lini olim iste'molchi va investitsiyaviy talabni samarali tartibga solish maqsadida davlatning iqtisodiyotga faol aralashuvini ko'radi. Asosiy tartibga solish vositalari byudjet siyosati, ya'ni talabni kengaytirish yoki kamaytirish maqsadida davlat xarajatlari va daromadlarini, shuningdek soliq stavkalarini manipulyatsiya qilish va foiz stavkasini va ochiq bozor operatsiyalarini o'zgartirishni nazarda tutadigan pul-kredit siyosati choralari bo'lishi kerak.