"iqtisodiyot va menejment "

1.
 
a) Bevosita natural usul.
T
M
M
u

Bunda: M
u 
- mehnat unumdorligi; 
M - mahsulot hajmi; 
T - mahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflangan vaqt. 
Bu usulda mahsulot hajmi bevosita natural usulda o’lchanadi va u xodimlar soni 
yoki ana shu mahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflangan vaqtga bo`linadi. Natijada 
bir xodimga yoki sarflangan vaqt birligiga qancha mahsulot to`g’ri kelishi 
aniqlanadi. Bu usul bir xil mahsulot ishlab chiqarish korxonalarida keng qo`llaniladi. 
(ko`mir qazib chiqarish, gazlama to`qish va h.z). 
Bu usulni qo`llash ma`lum chegaraga ega, chunki: 
a)
ishlab chiqarilgan mahsulot bir xil bo`lishi va uning umumiy hajmi bir xil natural 
ko`rsatkichda o`lchanishi kerak; 
b)
ishlab chiqarish ommaviy yoki seriyali bo`lishi va texnologik jarayoni uzoq 
bo`lmasligi kerak. 
Mehnat unumdorligini o`lchash darajasi bo`yicha bir xildagi mahsulotni ishlab 
chiqaradigan alohida ish o`rinlarini ko`rsatib o`tish mumkin. Bu o`rinda ishlab 
chiqarilgan mahsulot hajmini va ishlab chiqarish normalarini (dona, tonna, kub yoki 
kvadrat metr va hokazo) aniqlashning natural (tabiiy) usulini qo`llash maqsadga 
muvofiqdir. Bu usul oddiy, qulay va ishonchli bo`lsada, u faqat bir xil mahsulot 
ishlab chiqariladigan ish joylarida qo`llaniladi, shuning uchun ham amalda undan 
kamroq foydalaniladi. Korxonaning birigada va uchastkalarida butunlay bir xil 
mahsulot ishlab chiqarilsa, natural usul qo`llanilishi mumkin. 

---

157 
b) Shartli-natural usul.
Natural usulning bir ko`rinishi shartli-natural usul 
bo`lib, bu usul ishlab chiqilgan mahsulot ko`rinishida, bir xil bo`lsada, uning tizimi, 
quvvati, hajmi bir-biridan farq qilsa, bunday holatlarda ish hajmi bir xil mahsulotning 
shartli birligida hisobga olinadi. Masalan, turli hajmdagi vagonlarga, turli hajmdagi 
konserva bankalari shartli bankalarga, turli poyabzallar shartli juftga aylantiriladi. 
Shartli o`lchovlargа aylantirish, odatda, o`tkazish birliklari koeffitsentlari yordamida 
amalga oshiriladi. 
Mahsulot hajmi shartli natural usulda o’lchanadi va u xodimlar soni yoki ana 
shu mahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflangan vaqtga bo`linadi.
T
K
M
M
u
*

Shartli natural usuli yordami bilan qazilgan ko`mirning kaloriyasini, 
tayyorlangan sutning yog’lilik darajasi e`tiborga olinib mehnat unumdorligi darajasi 
aniqlanadi. 
Bu usuldan foydalanish qulay, chunki ko`pgina xilma-xil tovarlarni, xizmatlarni 
koeffitsientlar yordamida qiyoslanadigan turga keltirish mumkin bo`ladi. Masalan, un, non 
va makaron mahsulotlari sotish xarajatlarini non-bulka mahsulotlarini shartli kilogrammga 
aylantirish orqali ifodalash mumkin.