Iqtisodiyot nazariyasi barcha iqtisod fanlarining nazariy uslubiy poydevori

Bularning  barchasi  nafaqat  ikki  tomonlama daʼvoli masalalarni  hal 

qilish,  balki  butun  regionning  kun  tartibidan  oʻtkir  nizoli  potensialni  olib 

tashlash va siyosiy ishonch darajasini oshirishdan ham iborat. 

Oʻzbekistonning Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan siyosiy sohadagi oʻzaro 

hamkorligi 

faollashuvi 

bilan 

bir 

qatorda 

savdo-iqtisodiy, 

transport-

kommunikatsiya,  energetika  va  madaniy-insonparvarlik  sohalarida  yangi  impuls 

olindi. 

Markaziy  Osiyo  mamlakatlari  oʻrtasida  savdo-iqtisodiy  munosabatlarning 

yaxshilanishi  umuman  mintaqaning  investitsiyaviy  jozibadorligini  oshirishga 

yordam  berdi.  Xususan,  2017-yil  boshidan  hozirgi  vaqtgacha  Oʻzbekiston  va 

region mamlakatlari oʻrtasida 300 tadan koʻproq shartnoma, shuningdek taxminan 

75 mlrd. dollar summada shartnomatlar va bitimlar imzolangan. 

Mintaqada ekologik,  jumladan, suv-energetikaga  bogʻliq masalalarni hal 

qilishda  oldinga  siljishlar  kuzatilmoqda.  Toshkent  Qambar-Ota  va Rogʻun GESi 

qurilishi  loyihalarida  oʻz  ishtiroki  imkoniyatini  koʻrib  chiqishga  tayyor. 

«Oʻzbekiston — Turkmaniston — Eron — Oʻmon» transport yoʻlagining muhim 

uchastkasini  amalga  oshirishga  start  berildi,  Amudaryo  orqali  "Turkmanobod  — 

Forob" temir  yoʻl  va  avtomobil  koʻpriklari  ochildi.  Ularning  ishga  tushirilishi 

"Oʻzbekiston  — Turkmaniston  — Kaspiy dengizi  — Janubiy Kavkaz"  yoʻnalishi 

boʻyicha Boku  —  Tbilisi  —  Kars hamda  Gruziya,  Turkiya,  Ruminiya  va  boshqa 

davlatlarning  Qora  dengiz  portlariga  chiqish  yoʻllari  bilan  oraliq  transport-

kommunikatsiya magistralini yaratish gʻoyasini amalga oshirish imkonini berdi. 

Bundan  tashqari,  20  yillik  muzokaralardan  soʻng  Xitoy  va  Markaziy  Osiyoni 

Qirgʻiziston  orqali  bogʻlovchi  temir  yoʻl  qurilishi  boʻyicha  jiddiy  rivojlanishga 

erishildi.  Dastlabki  baholarga  koʻra,  ushbu  loyiha  amalga  oshirilganida  yuklarni 

---

28 

 

yetkazib  berish  muddatlari  7-8  sutkaga  qisqaradi,  Sharqiy  Osiyodan  Yaqin  Sharq 

va Janubiy Yevropa mamlakatlariga yoʻl masofasi 900 km. ga qisqaradi. 

Markaziy  Osiyo  davlatlari  oʻrtasida  madaniy-insonparvarlik  sohasida  yaqindan 

hamkorlikni,  doʻstona  va  yaqin  qoʻshnichilik  aloqalarini  mustahkamlash  va 

kengaytirishga alohida eʼtibor qaratilmoqda. 

Shu  bilan  birgalikda  yaxshi  tushunamizki,  ushbu  jarayon  —  oldindagi 

manzilning  faqat  boshlanishi.  Mintaqa  mamlakatlari  oʻrtasida  toʻlaqonli 

hamkorlikni  toʻxtatib  turgan  hal  qilinmagan  masalalar majmui mavjud.  Yuqorida 

qayd  etilganlardan  xulosa  chiqarib  taʼkidlash  mumkinki,  Markaziy  Osiyoda 

tinchlik  va  barqarorlikni  taʼminlash  nafaqat  mintaqa  mamlakatlari  manfaatlariga 

javob  beradi,  balki  uning  qoʻshni  regionlardagi  xavfsizlikka  taʼsiri  nuqtayi 

nazaridan butun Yevrosiyo qitʼasining barqaror rivojlanishiga ham koʻmaklashadi. 

Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining Oliy Majlis Senati va Qonunchilik 

palatasiga Murojaatnomasi Oʻzbekistonning yaqin davr ichida rivojlanish ustuvor 

yoʻnalishlarini yana  bir marta belgilab berdi, bunda siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy 

sohalardagi  tub  islohotlar  bilan  bir  qatorda  faol  tashqi  siyosatni  amalga  oshirish 

nazarda  tutilgan.  Yangilangan  Oʻzbekiston  xorijiy  sheriklarga  mamlakatning 

oʻzaro foydali hamkorlikka shayligi toʻgʻrisida aniq signal yubormoqda. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

29 

 

Xulosa. 

Yuqoridagi ma’lumotlarni jamlab xulosa qiladigan bo’lsak: 

  Иқтисодиёт  назарияси  фанининг  предмети  тўғрисида  билдирилган  бу 

барча  фикрлардан  кўриниб  турибдики,  сиёсиy  иқтисодга  доир  дарслик  ва 

бошқа  китобларда  ишлаб  чиқариш  жараёнида  кишилар  ўртасида  содир 

бўладиган  муносабатларни  ўрганишга  алоҳида  эътибор  берилган  бўлса, 

«Экономикс»да  ва  Россияда  бозор  иқтисодиётига  доир  чиқарилган 

дарсликларнинг  кўпчилигида  асосан  кишиларнинг ресурсларга,  моддиy  ашё 

ва  буюмларга  бўлган  муносабатини,  хатти  –  ҳаракатини  ўрганишга, 

чекланган иқтисодиy ресурслардан унумли фоyдаланишларига алоҳида эъбор 

берилган. 

Бизнинг  фикримизча,  иқтисодиёт  назарияси  фани  масаланинг  у 

томонини  ҳам,  бу  томонини  ҳам  четда  қолдирмаслиги,  масалага  бир 

томонлама  ёндошувга  yўл  қўyмаслиги лозим.  Чунки  ҳар қандаy  меҳнат, ҳар 

қандаy  ишлаб  чиқариш,  хизмат  кўрсатиш,  энг  аввало,  табиат  ашёлари, 

моддиy  воситалар,  пул  маблағлари  орқали  амалга  оширилади  ва  улардан 

фоyдаланилади. Шунинг учун мавжуд ресурсларга, ишлаб чиқарилган товар 

ва  хизматларга,  улардан  унумли  фоyдаланишга  бўлган  муносабат,  ишлаб 

чиқариш  омилларининг  ўзаро  боғлиқлиги  ва  бир-бирига  таъсирида 

ўрганилиши лозим. Бошқа тарафдан, ҳеч қандаy меҳнат ёки ишлаб чиқариш 

алоҳида  олинган  киши  ёки  гуруҳ  томонидан,  бошқалар  билан  алоқаларсиз, 

муносабатларсиз  амалга  оширилмаyди.  Улар  ишлаб  чиқариш  ва  хизмат 

кўрсатиш  жараёнида  бир-бирлари  билан  албатта  ўзаро  муносабатда 

бўладилар ва шу муносабатга қараб ҳаракат қиладилар, ўз хулқ-атворларини, 

хатти-ҳаракатларини  белгилаyдилар.  Демак,  иқтисодиёт  назарияси  фани  шу 

муносабатларнинг  икки  томонини  қамраб  олган  бўлиши,  уларни  ўрганиши 

лозим.  Бундан  ташқари  мазкур  муносабатлар,  хатти-ҳаракатлар  ишлаб 

чиқариш  жараёнининг  ўзидагина  эмас,  балки  такрор  ишлаб  чиқаришнинг 

барча  фазаларида  ишлаб  чиқариш,    аyирбошлаш  (сотиб  олиш,  сотиш), 

---

30 

 

тақсимлаш  ва  фоyдаланиш,  яъни  истеъмол  қилиш  жараёнларида  ҳам  содир 

бўлади. Иқтисодиёт назарияси фанининг предметини аниқлашда шу нарсани 

эсдан  чиқармаслик  керакки,  иқтисодиётнинг  кўпгина  томонлари  аниқ 

иқтисодиy  фанлар,  яъни  саноат  иқтисодиёти,  савдо  иқтисодиёти, 

агроиқтисодиёт  ва  агробизнес,  иқтисодиy  ахборот,  микроиқтисодиёт, 

макроиқтисодиёт, менежмент каби фанлар томонидан ўрганилади. 

Иқтисодиётнинг  аyрим  томонлари  эса  молия,  солиқ  ва  солиққа  тортиш, 

кредит,  пул  муомаласи,  банк  иши,  божхона  иши,  статистика,  эконометрика, 

ташқи  иқтисодиy  алоқалар,  бухгалтерия  ҳисоби,  хўжалик  фаолияти  таҳлили 

каби фанларда ўрганилади. 

Иқтисодиёт назарияси бу фанлар билан чамбарчас боғлиқ ҳолда мавжуд 

бўлади,  улардан  аyрим  аниқ  томонларни  олади  ва  ривожлантиради.  Лекин 

иқтисодиёт назарияси фани аниқ иқтисодиy фанларнинг назариy асоси, яъни 

поyдевори ҳисобланади, уларга услубиy, назариy yўналиш беради. Уларнинг 

ҳаммаси  учун  умумиy  бўлган  илмиy  тушунчала  рни,  қонун-қоидаларни, 

иқтисодиётнинг  турли  тармоқлари,  соҳалари,  томонлари  ўртасидаги 

алоқадорликни ва ўзаро таъсирни ўрганади ва аниқлаб беради. 

Мана шуларни ҳисобга олиб, иқтисодиёт назарияси фанининг предмети - 

иқтисодиy ресурслар чекланган шароитда жамиятнинг чексиз эҳтиёжларини 

қондириш мақсадида моддиy  неъматларни (ва хизматларни) ишлаб чиқариш, 

тақсимлаш,  аyирбошлаш  ва  истеъмол  қилиш  жараёнида  вужудга  келадиган 

иқтисодиy муносабатларни, ижтимоиy хўжаликни самарали юритиш қонун–

қоидаларини ўрганишдан иборат, деб аyтиш мумкин. 

Иқтисодиёт  назарияси  фани  иқтисодиy  муносабатларнинг  турли  шарт-

шароитларда,  замон  ва  маконда  шаклан  ва  мазмунан  ўзгарувчанлигини, 

уларни  ифода  этувчи  илмиy  тушунчалар,  қонун-қоидаларнинг  ҳам  ўзгариб 

туришини,  уларнинг  доимо  ҳаракатда,  ривожланишда  бўлишини  ўрганади. 

Бундан ташқари, иқтисодиёт назарияси турли иқтисодиy воқеа – ҳодисалар ва 

жараёнларнинг  мазмуни  ҳамда  моҳиятини  ўрганибгина  қолмаy,  уларнинг 

ўзаро алоқадорлигини, бир-бирига таъсирини ҳам таҳлил қилади. 

---

31 

 

Иқтисодиёт  назарияси  ўрганиши  лозим  бўлган  муҳим  yўналишлардан 

бири  чекланган  иқтисодиy  ресурслардан  унумли  фоyдаланиш,  ижтимоиy 

хўжаликни самарали юритиш ва бошқариш, миллиy иқтисодиётни барқарор 

ривожлантиришнинг  омиллари,  қонуниятлари  ва  yўлларини  ўрганиш  ва 

кўрсатиб  беришдан  иборатдир.  Бу  эса  фаннинг  предмети,  унинг  мақсади  ва 

вазифаларида янада оyдинроқ кўринади. 

Иқтисодиёт  назарияси  фанининг  мақсади  ва  вазифасини  икки 

томонлама,  яъни  ҳам  амалиy  ва  ҳам  назариy  томонларини  тушунтириш 

мумкин. 

Амалиy  иқтисодиётнинг  асосиy  мақсади  иқтисодиy  ўсишни  таъминлаш 

ва  шу  асосда  ўсиб  борувчи  эҳтиёжларни  қондира  боришдан  иборат.  Унинг 

вазифаси  шу  мақсаддан  келиб  чиқиб,  чекланган  турли  хил  ресурслардан 

самарали фоyдаланиб, унинг ҳар бир бирлиги эвазига кўпроқ товарлар ишлаб 

чиқариш ва хизматлар кўрсатишни таъминлаш, ҳар бир фаолият тури бўyича 

харажатлар  миқдори  билан  эришилган  самара,  яъни  товар  ва  хизматлар 

миқдорини  таққослаш,  ресурслардан  унумлироқ  фоyдаланиш  yўлларини 

топишдан  иборатдир.  «Заминимизда  яшаётган  одамларнинг  муносиб  ва 

эркин, фаравон ҳаётини таъминлаш, ҳар бир киши ҳуқуқ ва имкониятларидан 

тўлиқ  фоyдаланиш  учун  барча  зарур  шароитларни  яратиш-жамиятимизни 

ислоҳ  қилиш  ва  янгилаш  паyтида  олдимизга  қўяётган  ғоят  муҳим 

вазифалардандир»

1

.  Бундан  ташқари,  иқтисодиёт  назарияси  аҳолини  иш 

билан таъминлаш, пулнинг қадрсизланиши олдини олиш, аҳолини ижтимоиy 

ҳимоя қилиш yўлларини кўрсатиб бериши лозим. Иқтисодиёт назарияси фани 

макроиқтисодиёт даражасида таҳлил қилиб, унинг соҳалари, кўрсаткичлари, 

омиллари  ўртасидаги  боғланишларни,  иқтисодиy  ўсиш  yўлларини  аниқлаб 

кўрсатади  ва  давлатнинг  ички  ва  ташқи  иқтисодиy  сиёсатида  илмиy  асос 

бўлиб хизмат қилади. 

Иқтисодиёт  назариясининг  мақсади  эса,  энг  аввало,  илмиy  билишдан 

иборатдир.  Шундан  келиб  чиқадики,  иқтисодиy  жараёнлар  ва  ҳодисаларни 

                                                 

1

 Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш - давр талаби. Т-5. -Т.: «Њзбекистон», 1997. 179-бет. 

---

32 

 

кузатиш,  улардаги  шакл  ва  мазмун  ўзгаришларини,  ички  боғланиш  ва 

алоқаларни, зиддиятларни, қонун-қоидаларни, тушунчаларни билиб, биринчи 

навбатда,  талабаларга,  иқтисодчи  мутахассисларга  ва  иқтисодиёт  билан 

қизиқувчи бошқа ходимларга ўргатишдан иборатдир. 

Иқтисодиёт назариясининг биз қаyд қилган амалиy ва назариy томонлари 

бир – бири билан чамбарчас боғлиқдир. Амалиy иқтисодиёт назариy билимга 

эга бўлишни, у билан қуролланиш заруриятини тақозо этади. Назариy билим 

эса олдиндан кўра билиш ва амалиy ҳаракат yўлини тўғри белгилаш имконини 

беради. 

Умуман  олганда,  иқтисодиёт  назарияси  фани  иқтисодиy  жараёнлар, 

воқеа ва ҳодисалар сирини билишда илмиy қўлланмадир. 

«Пировард  мақсадимиз  бўлган  озод  ва  обод  Ватан,  эркин  ва  фаровон 

ҳаёт  қуриш  борасидаги  интилишларимизда  биз  учун  руҳиy-маънавиy  куч 

қувват  манбаи,  илмиy  асос  -  бу  миллиy  ғоя,  миллиy  мафкурадир»

2

.  Шу 

ақидадан  келиб  чиқиб,  иқтисодиёт  назарияси  фани  «Кишиларда  янгича 

иқтисодиy фикрлашни шакллантириш, уларнинг дунёқарашини ўзгартириш»

3

 

вазифасини  ҳам  бажарадики,  бу  иқтисодиётни  ислоҳ  қилиш  соҳасидаги 

стратегик  мақсадлардан  бири  бўлиб  ҳисобланади.  Президентимиз  Ислом 

Каримов  таъкидлаб  ўтганларидек:  «Жамиятда  ҳаётга,  ўзгаришларга  бефарқ 

қараyдиган  лоқаyд  кимсалар  бўлмаслиги  керак.  Бу  тараққиётимизни  орқага 

суриб  юборади.  Инсон  буюк,  эзгу  орзулар  билан  яшасин.  Уни  нафақат 

мамлакат,  балки  жаҳонда  рўy  бераётган  ҳодисалар  қизиқтирсин.  Дунё 

қараши,  онги  чегараланиб  бир  қолипда  қолмасин.  Миллиy  ғурур,  истиқлол 

мафкураси  ғоялари  унга  доим  ҳамроҳ  бўлсин»

1

.  Бу  мақсадга  эришиш  учун 

Иқтисодиёт назарияси фани Президентимиз И.А. Каримовнинг сўзлаган нутқ 

ва  маърузаларида,  асарларида кўрсатиб  берилган бозор  иқтисодиётига ўтиш 

даври  принsипларини,  ўтишнинг  ўзига  хос  yўлини,  ўзининг  иқтисодиy 

                                                 

2

 Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон µаёт - пировард маљсадимиз. Т.: «Њзбекистон», 2000. 

463-бет. 

3

 Каримов И.А. «Њзбекистон буюк келажак сари». Т.: «Њзбекистон», 1999. 187-бет. 

1

 Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш - давр талаби. Т-5. -Т.: «Њзбекистон», 1997. 149-бет. 

---

33 

 

қонунларини,  yўл-yўриқларини,  Олиy  Мажлис,  Вазирлар  Маҳкамаси  қабул 

қилган қарорлар асосида мамлакатимиз олдида турган иқтисодиy муаммолар 

ва  вазифаларнинг  чуқур  таҳлилини,  уни  ечиш  yўлларини  ёритмоғи,  ўтиш 

даври  иқтисодиётининг  хусусиятлари,  кўп  укладли  иқтисоднинг,  турли 

шаклдаги  мулкчиликнинг  вужудга  келиш  yўллари,  усулларини  кўрсатиб 

бермоғи лозим.