Asosiy model: Endogen o`sish nazariyasining asosiy g`oyasi, keling oddiy ishlab chiqarish funksiyasi bilan boshlaylik: Y = AK
Bu yerda Y ishlab chiqarish hajmi, K kapital, A doimiy o`lchov bo`lib kapitalning ma’lum vaqtdagi ishlab chiqarilgan mahsulotlar hajmidir. Bu mahsulot taraqqiyot uchun kapitalni qaytishini kamligini aytadi. Ishlab chiqarish kapitali A ning qo`shimcha ishlab chiqarish hajmi uchun birligi kapitalni kamaytirib qaytaradi. Solou o`sish modeli va endogen o`sish modeli o`rtasida asosiy farqlar yo`qligini ta’kidlaydi. Endi bu iqtisodiy o`sish ishlab chiqarish funksiyasi haqida nima deganligini ko`rib chiqaylik. Biz daromad ulushi va investetsiya sifatini oldindan taxmin qilamiz. Shuning uchun kapital to`planish tenglamsini oldingiga o`xshab tasvirlab beramiz. *K = sY – dK
Bu tenglamadan *K kapital sY investetsiyada o`zgarishni ko`rsatadi dK minus amortizatsya. Ishlab chiqarish bilan birlashish Y=AK biroz manipulyatsyadan keyin *Y/Y=*K/K-K=sA-d Bu tenglamadan ishlab chiqarish hajmining o`sish darajasi sifatida *Y/Y ni ko`rishimiz mumkin. sA>d iqtisodiyotning daromadlari o`sishi nazarda tutilib texnologik taraqqiyotda egzogen jarayoni sari deb taxmin qilinadi. Shunday qilib ishlab chiqarish funksiyasining o`zgarishi iqtisodiy o`sish prognozlariga keskin ta’sir ko`rsatadi. Solou modelida tejash vaqtincha o`sishga olib keladi deyilgan, ammo kapitalni qaytib kamayishi natijasida egzogen texnologik taraqqiyot jarayonida kuch bilan iqtisodiyotni barqaror holatga keltirish tushunchalari keltirib o`tilgan. Farqli o`laroq endogen o`sish modelida jamg`arish va orttirilgan mablag` doimiy o`sishga olib boradi. Ammo kapitalni ozayib qaytish gumoni bormi? Bu savolning javobi ishlab chiqarish o`zgaruvchisi K ishlab chiqarish tenglamasi Y=AK o`z vazifasini bajaradi. Agar an’anaviy ko`rinish K ni o`z ichiga olsa iqtisodiyotning ta’minoti uskunalari tabiiy holda kamayib qaytishi ta’kidlanadi. Xodimga 10 ta kompyuter berilishi u bitta kampyuterda qiladigan ishini 10 ta kompyuter bersa 10 marotaba orttirib bajaradi degan gap emas. Endogen o`sish nazariyasining tarafdorlari K o`zgaruvchini keng ma’noda talqin qilib, eng yaxshi holatda endogen o`sish modelini amalga oshirish mumkin, kapitalning bir turi bilim ko`rinishida bo`lishi mumkin. Shubxasiz bilim muhim ahamyatga ega, iqtisodiyotda tovarlar va xizmatlar yaratishda bilim muhim ahamyatga ega bo`ladi. Kapitalning boshqa shakli bilan solishtirganda bilim kamroq xususiyatlarga ega bo`ladi. (ilmiy va texnologik inovatsiyalar o`tgan bir necha asrlar davomida iqtisodchilarni takidlashicha bor bilimga dekloratsiyalarni amalga oshirishi ko`zda tutilgan). Agar biz kapitalning bir turini bilim deb qaraydigan bo`lasak endogen o`sish modeli bilan kapitalning uzoq muddatli iqtisodiy o`sishi ko`proq ishonarli bo`ladi. Ikki sektor modeli Garchi Y=AK endogen o`sishning oddiy bir misoli bo`lsada, bu nazariya ancha ilgarilab ketgan. Tadqiqotning bir modelini ishlab chiqish uchun texnologik taraqqiyot boshqarish kuchlarining yaxshiroq tavsifi tartibi va bir necha bor harakatlari natijasida ro`yobga chiqadi. Bunga o`xshash modellardan bitta misol o`rganishga ruxsat etiladi. Iqtisodiyotni ikkita tarmog`i bor, qaysiki ishlab chiqarish kompaniylari va tadqiqotlar universitetlari. Firmalar kapitalning jismoniy mablag`lari va istemollarida foydalaniladigan xizmatlar va tovarlar ishlab chiqaradi. Unversitetlar bilim deb ataladigan mahsulotning bir ishlab chiqaruvchi faktoridir har ikkala tarmoqalri ham bemalol ishlatiladi. Iqtisodiyot firmalari ishlab chiqarish funksiyasi uchun universitetlar ishlab chiqarish vazifalasini tariflaydi, kapital mablag`larini harakat tenglamasi: Y= F [K,(1-u)LE(sanoat firmalari ishlab chiqarish funksiyasi) E = g(u)E (tadqiqot unversitetlari ishlab chiqarish funksiyasi) *K = sY – dK (kapital to`planishi) u unversitetlarni ishchi kuchi ulishi (1-u bazi bir ishlab chiqarish). E bilim samaradorligin belgilaydi. g unversitetlarda ishchi kuchiga mutonosib ravishda bilim qay darajada o`sishini ko`rsatadi. Qolgan belgilar standart hisoblanadi. Odatda ishlab chiqarish funksiyasi doimiy deklaratsiyalar borligini taxmin qiladi. Kapital hajmi K2= ishlab chiqarish ishchilarining samaradorligni belgilaydi. [(1-u)LE],biz tavor va ishlab chiqarishni Yni ikki barobar samaradorligini ko`rishimiz mumkin. Bu model Y=AK modelga yaqin modeldir. Eng muhimi bu iqtisodiyot doimiy (kamaytirish o`rniga) bilimga asoslangan uzoq muddatli sifatli kapitalni o`z ichiga oladi. Xususan biz jismoniy kapital Kva bilimni E ikki barobar deb hisoblasak iqtisodiyotda har ikkala tarmoqda ishlab chiqarish hajmi ikki barobarga ortadi. Natijada Y=AK modeliga oxshash bu modelda egzogen ishlab chiqarish funksiyasining doimiy smenada ko`rishimiz mumkin. Bu yerda endogen o`sishini barqaror yaratish uchun unversitetlar hech qachon sekinlashmaganda barqaror darajasiga erishiladi. Shu bilan birga bu model Solou modeliga ham yaqin modeldir. Universitetlar ishchi kuchining mehnat ulushi u doimiy darjada saqlanib qoladi keyin esa mehnat unumdorligi E doimiy darajada ortib boradi. O`sishning o`zgarmaydigan holatida mehnat samaradorligi koeffisienti g Solou modeli bilan texnik tarqqiyotning oshishiga taxmin qiladi. Undan tashqari qolgan modellar sanoat sihlab chiqarish funksiyasi va kapital jamg`arishni Solou modeli kabi saqlab qoladi. Natijada har qanday berilgan u ning qiymati uchun endogen o`sish modeli Solou modeli bilan bir xil ishlaydi. Bu modelda ikki asosiy o`zgaruvchilar mavjuddir. Solou modeli sifatida ishlab chiqarish hajmining ulushi tejash va mablag` ortirishda foydalanilib jismoniy kapitalning barqaror holatini belgilaydi. Bundan tashqari unversitetlarning mehnat ulushi u bilimning aksiyalarini belgilab beradi. s va u har ikkalasi daromadning bu har ikkala tasir etish darajasi daromad darajasini barqaror holat uchun natijaviyligini taminlaydi. Shunday qilib bu endogen o`sish modeliga kichik qadamni ko`rsatadi. Qaysiki jamiyatning texnologik o`zgarish tezligini aniqlashni ko`rsatadi.
