|
3. XALQARO SAVDONING TARKIBI VAASOSIY TOVAR OQIMLARI
XX asrning birinchi yarmidagi (2-jahon urushidan oldin) va keyingi yillarda
jahon savdo tuzilmasini ko'rib chiqsak, sezilarli o'zgarishlarni ko'rmoqdamiz. Agar asrning birinchi yarmida jahon savdosining 2/3 qismi oziq-ovqat, xom ashyo va yoqilg'i hisobiga amalga oshirilgan bo'lsa, asrning oxiriga kelib ular savdoning 1/4 qismini tashkil qilar edi. Ishlab chiqarish mahsulotlari savdosining ulushi 1/3 dan 3/4 gacha ko'tarildi.
Jahon savdosining tovar tarkibi ilmiy-texnikaviy taraqqiyot, xalqaro mehnat
taqsimoti chuqurlashuvi ta'siri ostida o'zgarib bormoqda. Hozirgi vaqtda jahon savdosida ishlab chiqarish mahsulotlari katta ahamiyatga ega: ular dunyo tovar aylanmasining 3/4 qismini tashkil qiladi. Mashinalar, transport vositalari, kimyoviy mahsulotlar, ishlab chiqarish mahsulotlari, ayniqsa yuqori texnologiyali mahsulotlar kabi mahsulotlar ulushi tez sur'atlar bilan o'sib bormoqda. Oziq-ovqat, xom ashyo va yoqilg'i ulushi taxminan 1/5 ni tashkil qiladi.
10
Jahon tovarlari savdosining jadal o'sishi bilan bir qatorda, xalqaro xizmatlar
almashinuvi ham tez sur'atlar bilan kengaymoqda. Xizmatlarning an'anaviy turlari (transport, ishlab chiqarish, tijorat, moliya-kredit, turizm va boshqalar) bilan bir qatorda, ilmiy va texnologik taraqqiyot ta'siri ostida rivojlanayotgan yangi xizmat turlari (axborot, hisoblash, litsenziyalash, konsalting va boshqalar) xalqaro almashinuvda tobora muhim o'rin egallamoqda.
Xizmatlar xalqaro savdo birjalarining chorak qismiga to'g'ri keladi.
Jahon savdosining katta qismi tovarlar bilan bir qatorda xizmatlar bozorini qamrab oladi.
Bu turli tadbirlarni o'z ichiga oladi, shu jumladan:
tovarlar, dengiz va boshqa transport va sug'urta uchun qo'shimcha xarajatlarni
o'z ichiga olgan tashqi savdo bilan bog'liq xizmatlar;
kapital qurilish, texnik hamkorlik, boshqaruv xizmatlarini o'z ichiga olishi
mumkin bo'lgan texnologiyalarni almashish bilan bog'liq xizmatlar;
turizm va xizmat safarlaridan olingan daromadlar va daromadlarni o'z ichiga
olgan sayohat;
bank xarajatlari, lizing, kapital daromadlari bilan bog'liq to'lovlar;
ish haqi va boshqa mehnat daromadlari (bu chet el ishchilariga to'lanadigan ish haqi, shuningdek ish haqi va ijtimoiy nafaqalarni o'z ichiga oladi).
Ushbu xilma-xil faoliyat turlarining barchasi o'zlarining tabiati bo'yicha xalqaro savdoda ishtirok etishlari bilan birlashtirilgan, boshqacha qilib aytganda, ular ikki yoki undan ko'p mustaqil davlatlar fuqarolari o'rtasida tuzilgan notijorat operatsiyalar uchun to'lovlar sifatida belgilanishi mumkin.
Mashinasozlik mahsulotlari eksportining 25% dan ortig'ini tashkil etadigan elektrotexnika va elektron uskunalar eksporti eng tez o'smoqda.
11
Taxminiy hisob-kitoblarga ko'ra, jahon savdo aylanmasi 1998 - yilda 11,9
trillion dollarga yetdi. Xalqaro savdodagi, shu jumladan hozirgi bosqichdagi o'zgarishlarning tahlili ikki jihatni ko'rib chiqishni o'z ichiga oladi: birinchidan, uning umuman (eksport va import) o'sish sur'ati va ishlab chiqarishning o'sishiga nisbatan; ikkinchidan, tarkibidagi o'zgarishlar: tovar (tovarlar va xizmatlarning asosiy guruhlari nisbati) va geografik (mintaqalar, mamlakatlar guruhlari va alohida davlatlar ulushi).
Birinchidan, quyidagilarni ta'kidlash mumkin: jahon savdosining barqaror sur'atlar bilan o'sishi xalqaro savdoning yangi sifat belgilarining ko'rsatkichi bo'lib, jahon bozorlari sig'imi o'sishi bilan bog'liq. Tayyor sanoat mahsulotlari, shu jumladan, mashinalar va uskunalar savdosining etakchi va nisbatan yuqori sur'atlari, shuningdek, aloqa mahsulotlari, elektron uskunalar, kompyuterlar va boshqalar savdosining yuqori sur'atlari ham xarakterli bo'ldi.
Bularning barchasi jahon tashqi savdo birjasining tovar va geografik tuzilmasida radikal o'zgarishlarga ta'sir ko'rsatishi mumkin emas edi. Shu bilan birga, rivojlangan, rivojlanayotgan va sobiq sotsialistik mamlakatlarning asosiy guruhlarining ulushi so'nggi 15-20 yil ichida deyarli o'zgarishsiz qolmoqda. Birinchi holda-bu 70-76% buyurtma miqdori, ikkinchisida-bu qiymat 20-24% oralig'ida va oxirgi guruh uchun bu raqam 6-8% dan oshmaydi.
Jahon tashqi savdo tovar birjasida, jahon savdosining 70% dan ko'prog'ini tashkil etadigan tayyor mahsulotlar ulushining oshish tendentsiyasi kuzatilmoqda. Qolgan ulush qishloq xo'jaligi eksporti va qazib olish sohalari o'rtasida taxminan teng taqsimlanadi. Taqqoslash uchun aytish mumkinki, bu asrning o'rtalarida xom ashyo eksportning uchdan ikki qismini va tayyor mahsulotning atigi uchdan birini tashkil etdi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
