Iqtisodiy va

3. Hududning sifat ko‘rsatkichlari.

M am lakatlar hududining sifat ko‘rsatkichlari qatoriga ularning shakli (konfiguratsiyasi), chegaralarining ijtimoiy - siyosiy geografik xususiyatlari, m am lakatlar hududining iqtisodiy geografik o ‘rni (IG O ‘) va boshqalar kiradi.

Agar jahon siyosiy xaritasiga diqqat bilan nazar tashla- sak, undagi mamlakatlar katta-kichikligidan qat'iy nazar, ular har birlarining shakli-shamoyillari turlicha ekanligini ko‘ra- miz. Mamlakatlar bir qismining hududi yaxlit va to ‘da (kom- pakt) joylashgan bo‘lsa, boshqa bir qismi bir qancha bo‘lak- lardan iborat va tarqoq joylashgandir, ularning uchinchi bir qism ining hududi o ‘ta ch o ‘zilgan holda yoki ko‘p sonli orollarda joylashgan bo‘ladi.

Hududni iqtisodiy jihatdan samarali foydalanish va tash- kiliy jihatdan qulay boshqarish imkoniyatlari eng ko‘p to ‘da (kom pakt) joylashgan m am lakatlarga xos bo'ladi. Agar mamlakat hududi tarqoq va b o iak - b o ‘lak yoki ancha cho'zil- gan bo‘lsa, tabiiyki, undan foydalanish imkoniyatlari shu darajada past bo‘ladi.

Hududi kompakt (yaxlit va to ‘da) joylashgan m am lakat­ lar barcha mintaqalarda ham asosan ko‘pchilikni tashkil qila­ di. Ayniqsa bunday holat G ‘arbiy Yevropa, Markaziy Ameri­ ka, Janubi-G ‘arbiy Osiyo, M DH kabi mintaqalarning ko‘p- chilik mamlakatlariga taalluqlidir. Ularning hududiy shakli — tuzilishi asosan har jihatdan qulaydir. Bunday hududiy tuzi- lishga ega bo'lgan mamlakatlarning ko‘pchiligi hozirgi vaqtda,

87

agar ularga boshqa salbiy omillar ta’sir ko'rsatm agan bo‘lsa, yuqori rivojlanish darajalariga erishganlar. Hududi kompakt joylashgan G ‘arbiy Yevropaning deyarli barcha davlatlari, Osiyoning Koreya respublikasi, Singapur kabi ayrim mamla- katlari hozirgi vaqtda yuqori rivojlanish darajasiga erishganlar. Bir qator m am lakatlar hududi, aksincha, nisbatan tor yo‘nalishda nihoyatda cho‘zilgan shaklga egadir. Jumladan, Chili Tinch okeani bilan And tog'lari oralig‘i (eniga 150-

200 km gacha) bo‘ylab shim oldan janubga 4300 km ga, Vyetnam va Norvegiya esa (xaritalarga qarab ularning qaysi dengizlar bo‘ylab joylashganligini aniqlang) 1700 dan sal kam 2000 km gacha, xalq tili bilan aytganda, «ichakdek» cho‘zil- ganlar. AQSH hududi mamlakatning, bir-birlaridan minglab km uzoqda joylashgan materik, Alyaska yarim oroli hamda Gavayi orollari qismlarga bo'lingan holda tashkil topgan. Rossiya Federatsiyasining asosiy hududidan uning Kaliningrad viloyati, Ozarboyjonning asosiy hududidan esa Naxichivan respublikasi butunlay ajralgan holda joylashgan. 0 ‘z - o ‘zidan m a 'lum ki, hududniig shunga o ‘xshash nom u tan o sib lik xususiyatlari ushbu mamlakatlarning iqtsodiy-ijtimoiy-siyosiy hayotida ba'zi qiyinchiliklarni, muayyan vaziyatlarda esa ayrim tangliklarni keltirib chiqaradi.

Hududning sifat ko‘rsatkichlari qatoriga mamlakatlarning chegaralari va ulardagi ijtimoiy-siyosiy-geogragfik holat ham kiradi. Chunki tarixiy davrlardan hozirgacha bu ob’yektiv xaqiqat mamlakatlar o ‘rtasida shakllanadigan o ‘zaro munosa- batlarga o ‘z ta'sirini o ‘tkazib keladi. Agar chegaralar barqaror, tinch va obod bo‘lsa mamlakatlar orasida totuvlik va do‘stona m unosabatlar, aksincha bo‘lsa munosabatlarda ijtimoiy no- tinchlik, ba'zi hollarda siyosiy tanglik qaror topadi. Shunday b o ‘lib kelgan va bu haqiqat bundan keyin ham davom etaveradi.

Biz har qanday m am lakatlar chegaralarida yuz berishi mumkin bo‘ladigan siyosiy-ijtimoiy inqirozlar qanday no- xush ijtimoiy oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkin ekanligini aniq voqealar misolida tushunishga harakat qilaylik. Shu bilan birga jahonda hozirgacha davlatlararo siyosiy-hududiy va boshqa turli ijtimoiy (milliy, diniy, fuqarolararo) majorolar o ‘z yechim ini topolm ay kelm oqda. Shu sababli bunday chegaralararo tangliklarni bundan keyin ham kutish mumkin.


Yaqin Sharq, Balqon, Kavkaz, Janubiy Osiyo, Markaziy va Sharqiy Afrika kabi mintaqalar mamlakatlariaro yoki muayyan davlat ichida yuz berayotgan eski yoki yangi notinchliklar (ular qaysi mamlakatlar o'rtasida sodir bo‘layotganligini kun- dalik jahon voqealari asosida gapirib bering) shunday hulosa chiqarishga olib keladi. Eng m uhim i chegaralar tinchligi doimo mamlakatlararo do‘stlikka, ijtimoiy yuksalishga xizmat qiladi. Chegaralarda yuzaga keladigan notinchlik, murakkab vaziyatlar esa, agar ularning oldi olinmasa, faqat urush, vay- ronaliklar, tinch aholining honavayron bo‘lishiga olib keladi. Hududning sifat ko‘rsatkichlarini belgilashda uning iqtiso­