Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya

---

Iqtisodiy va ijtimoiy

geografiya

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya— turli mamlakat va rayonlarda i.ch. kuchlarining joylashish

xususiyatlari hamda hududiy iqti-sodiyijtimoiy sistemalarning shakllanish qonuniyatlarini

oʻrganadigan fan. Uning asosiy vazifalari i.ch. va aholi hayoti bilan bogʻliq soxalarning joylanishiga

taʼsir etuvchi omil va sharoitlarni taxlil qilish, vujudga kelgan iqtisodiy geografik vaziyat —

i.ch.ning hududiy tarkibi va struktu-rasini baholash, ularni bashorat qilish va boshqarishdan iborat.

Shuningdek, I. va i.g . ishlab chiqarishni joylashtirish bilan aloqador tabiatdan foydalanish va

geoekologik muammolar, davlatning regional siyosati, xoʻjalik strukturasini tartibga solib

borishdek muhim vazifalarni oʻrganadi.

I. va i.g . geografiya fanlari tizimiga kiradi va u, avvalo, tabiiy geografiya bilan chambarchas

bogʻliq. Uning tabiiy sharoitlarni oʻrganuvchi boshqa tabiiy fanlar bilan aloqasi, ayniqsa, ekologik

muammolarning keskinlashuvi jarayonida yanada kuchaydi.

I. va i.g . umumiy, sohalar yoki xoʻjalik tarmoklari geogr.si, jahon xoʻjaligi geografiney, aholi

geografiney, regional I. va i.g . ga boʻlinadi.

Umumiy I. va i.g . ishlab chiqarishni yaxlit va uning alohida tarmoklarining joylashish

qonuniyatlarini oʻrganadi.

Soha I. va i. g . da sanoat geografiyasi, q.x. geogr.si, transport geogr.si keng rivojlanmoqda.

Xizmat koʻrsatish sohalari geogr.si, rekreatsiya geogr.si. tabiiy resurelar geogr.si, tibbiyot

geogr.si kabilar shakllanmoqda.

Regional I. va i.g . aniqmamlakat va r-nlarni tadqiq qiladi va ijtimoiy sohalarning barcha hududiy

xususiyatlarini oʻz ichiga oladi.

---

Oʻzbekistonda I. va i.g .ning ilmiyamaliy mohiyati eng avval yangi ijtimoiy-siyosiy munosabatlar

va milliy iqtisodiyotdagi ustuvor yoʻnalishlardan kelib chiqadi. Aynan shu maʼnoda uning asosiy

tushuncha va qonuniyatlari, ilmiy gʻoyalari hozirgi zamon talabi nuqtai nazaridan talqin qilinadi.

Ayniqsa, bozor munosabatlariga oʻtish davrida i.ch. kuchlarini joylashtirishni davlat tomonidan

tartibga solib borish va boshqarish, regional ijti-moiy-iqtisodiy dasturlarning ilmiy asoslarini

yaratish, regional va milliy iqtisodiyot rivojlanishini jonlantiruvchi va barqarorlashtiruvchi oʻsish

qutb va markazlari, sanoat parklari va texnopolislari, raqobat muhiti, investitsiya makoni, erkin

iqti-sodiy integratsiya sharoitlarini vujudga keltirish masalalarini tadqiq qilish muhimdir.

Aholi geogr.si madaniyat, tibbiyot va ijtimoiy geografiya bilan bogʻliq. Uning oʻzi esa aholining

joylashishi, aholi manzillarining tiplari va b. xususi-yatlarini oʻrganadi. Aholi geogr.sining deyarli

barcha masalalari I. va i.g . doi-rasida oʻrganilishi mumkin. Aholi geogr.si I. va i.g .ning boshqa

tarmoqlari (sanoat geogr.si, qishloq xoʻjaligi geogr.si, transport geogr.si) orasida alohida oʻrin

tutadi. Bundan tashqari, siyosiy geogr. masalalari ham I. va i.g .ning doirasiga kiritiladi. Siyosiy

geogr. oʻrganadigan siyosiy vokealar, mamlakatning geosiyosiy va geo-strategik mavqei koʻp

jihatdan maʼlum iqtisodiy sharoitlarning mahsuli sifatida namoyon boʻladi va, aksincha, siyosiy

barkamollik xoʻjalik hayotiga katta taʼsir koʻrsatadi.

Iqtisodiy geografik maʼlumotlar antik davr va oʻrta asrdagi geograf va sayyohlarning asarlarida

ham uchraydi. Ammo, uning keng rivojlanishi hududiy mehnat taqsimoti, i.ch.ning ixti-soslashuvi

hamda savdo va transport taraqqiyotiga bogʻliq. I. va i.g .ning ahamiyati shoʻrolar imperiyasi

parchalangach, mustaqillikka erishgan koʻpgina mamlakatlarning bozor munosabatlariga oʻtish

davrida yanada ortdi. Ayni vaqtda I. va i.g .ning tadqiqotlari aniq iqtisodiy fanlarning

tadqiqotlarini takrorlamaydi. Uning oʻziga xos geografik xususiyatlari mavjud: 1) i.ch.

tarmoklarining joylashishi oʻrganilganda ularning butun hududiy majmu-asi birgalikda tahlil

qilinadi; 2) muayyan hudud (mamlakat, r-n, aholi punkti) aniq tabiiy va ijtimoiy-tarixiy sharoitlar

bilan birga oʻrganiladi; 3) tabiiy-geografik sharoit al-batta eʼtiborga olinadi; 4) tadqiqot

jarayonida masalaning hududiy (geografik) tomoniga alohida ahamiyat beriladi. I. va i.g . tabiiy

geografiya bilan be-vosita bogʻliq. Oʻrganilayotgan mamlakat yoki r-nning tabiiy sharoiti,

foydalanilayotgan yoki foydalanishi mumkin boʻlgan tabiiy resurelarini bilish zarur. Chunki tabiiy

sharoit xoʻjalik ixtisosiga, mehnat unumdorligiga, aholi va aholi manzilgohlarining joylashish

xususiyatlari ga katta taʼsir koʻrsatadi. Shuning uchun bunday tadqiqotlarda tabiiy sharoit va re-

surelarga iqtisodiy baho berish muhim oʻrin tutadi.

I. va i.g .da iqtisodiy va ijtimoiy haritagrafiya ham katta ahamiyatga ega. Ushbu yoʻnalishdagi

haritalar iqtisodiy geografik tadqiqotlarning uzviy qismi va natijasidir. I. va i.g . oʻz tad-qiqotlarida

tarixiy-ijtimoiy tahlilga asoslanadi va bu borada tarixiy geografiya, iqtisodiyot tarixi bilan

bevosita aloqador. I. va i.g . koʻpgina boshqa fanlar (etnografiya, statistika, sotsiologiya,

demografiya) bilan ham bogʻliq.

---

Oʻzbekistonda ham anʼanaviy I. va i.g ., koʻpgina jahon mamlakatlarida boʻlganidek, asta-sekin oʻz

tadqiqot doirasini kengaytirmoqda. Ayni vaqtda I. va i.g . kichik masshtabli tadqiqotlardan yirik

masshtabli taxlilga, oʻrta va kichik hududlarni chuqur oʻrganishga, amaliy (konstruktiv)

masalalarni hal etishga ham ahamiyat bermoqda.

I. va i.g . yangi shakllanib borayotgan regional iqtisodiyot fani bilan ham chambarchas bogʻliq. Bu

ikki fanning tadqiqot obʼyekti bir, yaʼni i. ch.ning hududiy tarkibi va joylashishidir. I. va i.g . ushbu

muammoni keng koʻlamda — jahon xoʻjaligi, mamlakat va r-nlar, turli hududiy ijtimoiy-iqtisodiy

majmualar doirasida oʻrganadi; regional iqtisodiyot, asosan, alohida olingan r-nlar xoʻjaligi bilan

shugʻullanadi. Agar I. va i.g . iqtisodiylashgan geogr. boʻlsa, regional iqtisodiyot geografiylashgan

(hududiylashgan) iqtisodiyotdir.

I. va i.g .ning tadqiqot va xulosalari i. ch.ni maqsadga muvofiq joylashtirishga imkon beradi. I.ch.ni

hududiy tashkil qilish va taqqoslashda faqat ayrim korxona yoki tarmoq emas, balki bir-biri bilan

bogʻliq boʻlgan i.ch. sohalarining butun majmuasi nazarda tutiladi. Koʻp jihatlarni hisobga olib

yondashish I. va i.g .ning bosh tamoyilidir. I. va i.g .ning muhim tushunchalaridan biri boʻlgan

hududiy mehnat taqsimoti va uning bevosita mahsuli boʻlgan iqtisodiy r-nlar va ularning ichki

aloqalari, r-nlararo va xalqaro iqtisodiy integratsiya jarayonlarini oʻrganish ham I. va i.g .ning

muhim va-zifalaridan biri. Hududiy mehnat taqsimoti iqtisodiy r-nlarni vujudga keltiruvchi asosiy

omildir. Iqtisodiy r-n esa I. va i.g .ning asosiy tu-shunchasidir.

Umumiqtisodiy r-nlar, sanoat va q.x. r-nlari, sanoat markazlari mamlakatda i.ch.ni joylashtirish va

hududiy mehnat taqsimotini tashkil qilish bir butun jarayonining samarasi, uning ayrim qismlari

sifatida tashkil topadi.

Hududiy mehnat taqsimoti I. va i.g . ning asosiy tadqiqot obʼyekti hisoblanadi.

I. va i.g . hududiy mehnat taqsimoti va iqtisodiy r-nlardan tashqari hududiy i.ch. majmualari va

iqtisodiy geografik oʻrin (turli xoʻjalik obʼyektlarining — vujudga kelganligi, joylashganligi,

rivojlanish xususiyatlari)ni ham tadqiq etadi. Hududiy i.ch. majmualarini toʻgʻri tashkil qilish,

infrastruktura tizimidan oqilona foydalanish esa iqtisodiy geografik samaradorlikni taʼminlaydi.

I. va i.g . oʻz tadqiqotlarida bir qancha anʼanaviy va hozirgi zamon i. t. metodlaridan foydalanadi.

Geografik taq-qoslash, haritagrafiya, tarixiy, statistik, kuzatish, balans, matematik metodlar

shular jumlasidandir. Oʻzbekiston va uning iqtisodiy r-nlarida ishlab chiqaruvchi kuchlarini

oʻrganish va xoʻjalikning turli tarmoklarini joylashtirish boʻyicha yirik iqtisodiy geografik

tadqiqotlar olib borilmoqda. Ayniqsa, Oʻzbekiston FAning sobiq Ishlab chiqaruvchi kuchlarni

oʻrganuvchi kengashi tomonidan uyushtirilgan Fargʻona va Zarafshon ekspeditsiyalari natijasida

iqtisodiygeografik maʼlumotlar toʻplangan. Oʻzbekiston I. va i.g .si boʻyicha 3. M. Akramov, A. S

Soliyev, A. Roʻziyev va b.ning asarlari mavjud. Oʻzbekistonda iqtisodchi-geograflar davlat

tashkilotlari, FA institutlari, i.t. va loyihalash intlarida respublika i.ch.ini joylashtirish muammolarini

---

hal qilishda hamda xalq taʼlimi sistemasida bevosita faoliyat koʻrsatib kelmoqda. Yuqori

malakali iqtisodchi-geo-graflar va geograflar Oʻzbekiston Milliy universiteti, Samarkand,

Fargʻona, Termiz, Namangan davlat untlarida tayyorlanadi. I. va i.g . boʻyicha i. t. ishlari ham ana

shu oliy oʻquv yurtlarida, Oʻzbekiston FA Seysmologiya instituti qoshidagi Geogr. boʻlimi va b.

tashkilotlarda olib boriladi.

I. va i.g . oldida turgan asosiy vazifalar Oʻzbekiston Respublikasi siyosiy mustaqilligi va uning

iqtisodiyotini bozor munosabatlariga oʻtishidan bevosita kelib chiqib, yangi sharoitda i.ch.ni

joylashtirish va boshqarishning nazariy masalalarini ishlab chiqish, milliy iqtisodiyotni hududiy

tashkil qilish muammolarini tadqiq qilish, mamlakatni iqtisodiy r-nlashtirish va uning regional

siyosatini yaratish, iqtisodiy-geografik ba-shorat boʻyicha tadqiqotlarni kuchaytirish, jahon

mamlakatlari oʻrtasidagi mehnat taqsimoti masalalarini oʻrganishdan iborat.

Soliyev A. S, Iqtisodiy va ijti-moiy geografiyaning dolzarb masalalari, T., 1995; Soliyev A. S,

Qarshiboyeva L. Q., Iqtisodiy geografiyaning nazariy va amaliy masalalari, T., 1999; Saushki n

Yu. G., Vvedeniye v ekonomicheskuyu geografiyu, 2 izd. M., 1970; Soliyev A. S, M ahamadal i-

yev R., Iqtisodiy geografiya asoslari, T., 1996.

Abdusami Soliyev.

[1]

1.