Iqtisodiy talimot doc

Daromadlar to`g`risida ta'limot

A.Smit kapitalistik jamiyatning sinfiy strukturasini baholashda fiziokratlarga nisbatan ancha ilgarilab ketdi. U ishlab chiqarish vositalariga bo`lgan munosabatiga ko`ra uch sinfni ajratib berdi: ishchilar, kapitalistlar va yer egalari. Har bir sinf o`zining asosiy daromadini: ishchilar ish haqi, kapitalistlar foyda, yer egalari esa renta oladilar. Smit turli qatlam va oraliq guruhlar mavjudligini ham aniqladi va asosiy sinflar deb atalmish daromadni oladilar, barcha boshqa guruhlarning daromadi esa qayta taqsimlangan yoki ikkilamchidir.

Ish haqi, ya'ni ishchining daromadi Smitning fikri bo`yicha mehnat mahsuloti bo`lib, mehnat uchun to`lanadigan tabiiy mukofot-dir, oddiy takror ishlab chiqarishda ham mehnat haqi mavjuddir. U oddiy ishlab chiqaruvchi bilan yollanma ishchining daromadlarini bir deb bildi. Oddiy takror ishlab chiqarishda "ish haqi" ishchining butun mehnat mahsulotiga teng.
Smit ish haqi masalasini ilk klassik maktab vakili va fiziokratlaridan, ya'ni F.Kenye va V.Pettilardan boshqacharoq hal etdi. Ma'lumki, V.Petti tirikchilik uchun zarur bo`lgan minimum harajatlar nazariyasini ilgari surgan, fiziokratlar ham shunday fikrda edilar. Smit "tabiiy baho" tushunchasini ishlatgan va ish haqi tirikchilik uchun zarur minimum xarajatlardan ancha ortiq bo`lishi, bolalar hayoti va tarbiyasiga oid harajatlar ham hisobga olinishi kerak, ish haqi milliy boylik o`sishiga bevosita bog`liq degan fikrda edi.
Smit ta'limotida ishchi kuchi degan kategoriya yo`q, u kapitalist va ishchi o`rtasidagi munosabatda ishchi mehnati sotiladi deb hisoblaydi. Ammo ish haqining normal darajasini aniqlashda u amalda ishchi kuchining qiymatidan foydalangan, ish haqining miqdori to`g`risida gap borganda esa tirikchilik xarajatlari qiymati hisobga olinishi kerak, deydi. U shuningdek, ish haqi miqdori o`zgarishining mexanizmini o`rganib, uning quyi chegarasi jismoniy tirikchilik minimumi bo`lish kerak, degan xulosa chiqardi. Agar ish haqi undan past bo`lsa, ishchilarning ommaviy qirg`ini ro`y beradi, Hindiston va Xitoydagi ishchilarning ish haqlari iqtisodiyotning tushkunlik yoki turg`unlik holatida jismoniy minimumga yaqinlashadi.
Angliya va Shimoliy Amerikada, ya'ni rivojlanish me'yorida yoki tez sur'atlar bilan borgan davlatlarda ish haqi minimumdan yuqori bo`ladi, undan tashqari ish haqi an'ana, madaniy saviya, tarkib topgan iste'mol me'yoriga ham bog`liq. Ish haqi miqdorining o`zgarishi bozor
164
mexanizmining harakati asosida shakllanadi, uning o`zgarishining bevosita sababi mehnat bozoridagi talab va taklifning tebranib turishi hisoblanadi. Smit jamiyatning uch holatini: yuksalayotgan - progress, statsionar - turg`un va tanazzul - regressga uchragan holatlarini farqlagan. Birinchisida boylik ko`payadi va mehnatga talab-ehtiyoj ortadi. Statsionar holatda ishchilarning ahvoli og`ir, tushkunlikda esa ayanchli bo`ladi.
Smitning fikricha, yuqori ish haqi iqtisodiy taraqqiyot - progressga yordam beradi, chunki u mehnat unumdorligini oshirish uchun rag`batlantiradi. U ish haqini oshirish mehnatga bo`lgan layoqatni kamaytiradi, ishchilarni dangasa qilib qo`yadi, degan g`oyalarga qarshi edi (buni V.Pettining fikrlari bilan solishtiring). Yollanma ishchilar aholining asosiy qismini tashkil etadi va bironta jamiyat, shubhasiz, agar uning asosiy qismi kambag`al va og`ir ahvolda bo`lsa, baxtli jamiyat bo`la olmaydi. Undan tashqari, oddiy mantiqiy adolat shuni ham talab qiladiki, butun xalqni boqayotgan, kiyintirayotgan va binolarni qurayotgan kishilar o`z mehnati tufayli yaratilgan boyliklardan ma'lum qismini olib, durustgina yashash uchun kerak bo`lgan mablag`larga ega bo`lishi zarur. Bizningcha, bu fikrga hamma yaxshilab e'tibor berishi kerak.
Olimning davlat xizmatchilari, advokat, sudya, ruhoniy va o`qituvchilarning ish haqlari to`g`risidagi fikrlari diqqatga sazovordir. U, ayniqsa oliy o`quv yurtlarida "natijaga qarab haq to`lash"ning yo`qligini qattiq tanqid ostiga oladi. Uning asosiy fikri shuki, cheklangan maosh olayotgan o`qituvchi hech qachon to`la kuch bilan ishlamaydi, chunki u bundan manfaatdor emas. Lekin kam haq to`lash qanchalik ziyon keltirsa, ortiqcha ko`p maosh ham jamiyat uchun naf keltirmaydi.
A.Smit sohibkorlarga ishchilar sinfining qashshoqligi uning manfaatlariga qarama-qarshi ekanligini uqtiradi va hatto foyda kamaygan holda ham ish haqi oshishi mumkinligini ko`rsatib berdi. Jamoatchilik bu fikrga, ayniqsa keyingi paytlarda katta e'tibor berdi va Smitning o`gitlariga quloq soldi.
Qiymatning mehnat nazariyasidan kelib chiqib, foyda yollanma ishchi mehnatiga to`lanmagan mahsulotdir, degan xulosa chiqariladi. A.Smit qo`shimcha qiymat kelib chiqishining haqiqiy sababini aniqlashga yaqinlashgan, chunki foyda kapitalist bilan bevosita bog`langan, bunda ishchi o`z mehnat samarasini kapitalist bilan bo`lishishga majbur bo`ladi. Bu holatda foyda yangi paydo bo`lgan qiymat bilan ish haqining farqi ayirmasidir; ishchiga u hosil qilgan tovarning bir qismi tegadi, xolos. qolgan qismini kapitalist foyda sifatida oladi. Amalda foyda qo`shimcha qiymatdir. Fiziokratlardan farqli ravishda, A.Smit qo`shimcha mahsulot
165
faqat qishloq xo`jaligida, iste'mol qiymatlarning ortishi hisobigagina emas, balki xodimning mehnati yaratgan yangi qiymatdir, degan to`g`ri xulosaga keldi (bu yerda ishlab chiqarish sohasining, ya'ni bu soha sanoatmi yoki agrar sohami, xizmatmi - ahamiyati yo`q). Ammo boshqa holatda u foydani boshqacha tushunadi: yer egasiga rentani to`lagandan keyin sanoat kapitalistida qoladigan daromad, pul kapitali egasi ssuda foizini to`lagandan keyin qoladigan daromad. Bu yerda foyda xizmatchi kapitalistning korxona daromadi sifatida amal qiladi. Smit bu holdagi foydani korxonani boshqarish bilan bog`liq bo`lgan boshqa ko`rinishdagi ish haqi deb e'lon qilishga qarshi chiqdi. U foyda miqdori korxonani boshqarishdagi mehnatning miqdori va murakkabligiga emas, balki avans (bo`nak) qilingan kapitalning hajmiga bog`liq ekanligini ta'kidlaydi.
Smit qo`shimcha qiymatga ilmiy izoh bera olmadi va uning paydo bo`lish mexanizmini tushunmadi. U foyda barcha avanslangan kapital tufayli tug`iladi, deb o`yladi. Foyda normasining tekislanib borishini, o`rtacha foyda paydo bo`lishi jarayonini sezgan olim bu orada yuzaga keladigan qarama-qarshilikni ko`ra olmadi. Agar qo`shimcha qiymat to`lanmagan mehnat mahsuli bo`lsa, u kapitalga proporsional bo`la olmaydi. Smit tarixiy rivojlanish tizimi "o`zgaruvchi kapital - qiymat - qo`shimcha qiymat"dan "yalpi avanslangan kapital - o`rtacha foyda - ishlab chiqarish bahosi" tizimiga o`tilganligini inkor etib, o`rtacha foydani qo`shimcha qiymat bilan qorishtirib yubordi. Oqibatda Smit qiymatga kapitalning unumi natijasi yoki kapitalistga uning faoliyati uchun to`lanadigan haq sifatida qaraydigan bo`ldi. Shu fikr bilan bog`liq ravishda u foizni to`lagandan keyin qoladigan foydaning bir qismi kapitalni qo`llash bilan bog`liq bo`lgan mehnat va tavakkalchilik uchun to`lanadigan mukofot ko`p hollarda arzimas mukofot yoki haq deb gapira boshladi.
Smit foyda normasi va foizning past darajasini iqtisodiy rivojlanish va "millatning ravnaqi" ko`rsatkichi deb xarakterladi, ammo foyda normasining pasayib borish tendensiyasini tushuntirib bera olmadi. U boy davlatlarda kapital ortiqligi, kapitalistlar raqobatini foyda normasi pasayishiga sabab deb ko`rsatdi.
Smit sohibkorlarni progressiv ilg`or sinf deb hisoblaydi, chunki u kapital jamg`arilishiga va ishlab chiqarishni rivojlantirishga imkoniyat yaratadi. U yirik yer egaligini qo`llab-quvvatlamagan, yer rentasi - yer egasining daromadini foyda kabi ishchining mehnat mahsulotidan chegirilgan qismi, deb tushuntirgan. Smit rentani ijara haqidan ajratgan va rentaning yerni yaxshilash uchun sarflangan kapitalga aloqasi yo`q, deydi, chunki bu yaxshilashni ko`pincha ijarachi qoplaydi. Ammo ijara
166
shartnomasi yangilanganda yer egasi rentani oshiradi, yerni yaxshilash go`yoki uning hisobiga amalga oshirilgan bo`ladi.
Qiymatning mehnat nazariyasi asosida rentaning haqiqiy ta-biati ochib beriladi. Yer kapital kabi o`zga mulk sifatida mehnatkashlarga qarshi turadigan moddiy sharoit hisoblanadi. Yer xususiy mulkka aylangach, xodim, ya'ni ishchi o`z mehnati yakunlarining bir qismini yer egasiga qaytarishga majbur. Renta yerga xususiy mulkchilik monopoliyasi paydo bo`lishining oqibatidir. Yer unumi va joylashuvining turli bo`lishi ham rentaga sabab bo`lishi mumkin, deydi Smit. Ammo absolut va differensial renta tushunchasi unda bo`lmagan (absolut renta yerga xususiy mulk bo`lgandagina paydo bo`ladi, differensial renta esa har doim mavjud). Fiziokratlardagi kabi tabiiy kuch ta'siri ham e'tiborga olingan. Bu variantda rentani hosil qilishda qishloq xo`jaligi ishlari va ishchi hayvonlari ishtirok etadi. Dehqonchilik kapital qo`yish uchun eng foydali, samarali soha deb hisoblangan. Smit Angliyaning kelajagi shu sohada, deb noto`g`ri o`ylagan. Uning renta to`g`risidagi boshqa bir qancha fikrlari bor, lekin ular masalani o`ta chalkash va noto`g`ri talqin etadi. Pettining rentani Smitdan yaxshiroq tahlil etganini hayot isbotladi.