|
7.1-chizma. F.Kenyening iqtisodiy jadvali (Birinchi varianti)
Yer egalari o`zlarining 2 minglik daromadining yarmini sanoat tovarlari olishga sarf qiladilar, "unumsiz sinf" 2 mingga xom ashyo va qishloq xo`jaligi mahsulotlari sotib oladi. Bu jarayon natural ko`rinishda ham namoyon bo`lishi mumkin. Bunda 3/5 qism mahsulot muomalaga kiritiladi, undan xuddi pul shaklida ham foydalanish mumkin. Unda jarayon boshidan fermerlar iqtisodiyotdagi 2 ming pul massasiga ega bo`ladilar. Yerdan foydalanish huquqiga ega bo`lish uchun bu summa egalariga (yer ularniki) beriladi, ular esa bu summani oziq-ovqat mahsulot- lari (1 ming) va sanoat tovarlari (1 ming) olish uchun sarflaydilar; endi fermerlar olingan 1 mingni asosiy kapitalni qoplash uchun hunarmandlarga (unumsiz sinfga) beradilar, ular esa olingan 2 mingni qishloq xo`jalik mahsulotlari olish uchun sarflaydilar. Oqibatda fermerlar 3 ming oladilar va 1 mingni sarflaydilar (qoldiq 2 ming); shu yo`l bilan boshlang`ich ho- latga qaytadilar.
138
"Unumsiz" sektorning sof mahsuloti 0 ga teng, yangi ishlab chiqar- ish sikli boshlanishi bilan 2 ming pul shaklida yana yer egalariga (renta) beriladi.
Barcha aytilgan fikrlar bir yil uchundir, lekin uni oylar bo`yicha ham tahlil etish mumkin. Bu hozirgi davrdagi taniqli iqtisodchi V.Leontyevning "xarajatlar - chiqarishlar" jadvalini eslatadi. Xuddi Leon- tyev tizimidek ma'lum boylikni yaratish uchun kerakli barcha omillardan cheklangan aniq nisbatda foydalaniladi, mazkur sektorning mahsulot qiy- mati boshqa sektorning umumiy to`lovlari bilan to`la qoplanadi (1-jadvalga qarang). Bizning misolda uchta sektor mavjud (uning soni ko`p ham bo`lishi mumkin).
Ishlab chiqarish
Xarid
I II III
1-jadval
Ishlab chiqarishning bir yil- lik hajmi
Fermerlar Yer egalari
Hunarmandlar Yakuniy xarid
2 1 2 5
2 0 0 2
1 1 0 2
5 2 2 9
Bu jadvalda uch tarmoq (sektor)ning o`zaro bog`liqligi ko`rsatib berilgan.
Shuni ta'kidlab o`tish kerakki, jadvalning boshqa variantida ham oddiy takror ishlab chiqarish qarab chiqilgan (boshlang`ich va oxirgi holat teng). Hayotda odatda kengaytirilgan takror ishlab chiqarish ro`y beradi. F.Kenyening asosiy vazifasi qirol va yer egalarini jamiyat asosi sifatida saqlab qolish edi. Ammo u mulkdorlar sinfini birinchi o`ringa qo`ya olmas edi, chunki bu olimning dehqonchilikning ustunligi haqidagi fiziokratik konsepsiyasiga qarshi chiqar edi. Bundan tashqari u asosiy tamoyilni sin- flarning ishlab chiqarish vositalariga munosabatini inkor etadi.
Jadvalda F.Kenye iqtisodiy ta'limotining asosiy tomonlari: uning "sof mahsulot" va "kapital", unumli va unumsiz sinflar to`g`risidagi ta'li- moti aks etgan; unda muallifning kapitalistik ishlab chiqarish usulining himoyachisi sifatidagi sinfiy pozitsiyasi ham ko`rinib turibdi. F.Kenye tak- ror ishlab chiqarish jarayonini tahlil qilishga kirishganda baholarning o`zgarmasligini asos qilib oladi (bunda almashuv ekvivalentlik tamoyili asosida ro`y beryapti deb faraz qilinadi). Bu jarayon tashqi bozordan ab-
139
straksiya qilinadi (ya'ni bu xodisa faqat ichki bozor sharoitida ro`y beryapti deb qarash kerak).
Qishloq xo`jalik yilining oxiri hosil yig`ib olish tugallangan davr muomala (aylanish) momentining boshlang`ich punkti qilib olingan. Dehqonchilik yalpi mahsulotining qiymati 5 mlrd livr (1799 yilgacha amal qilgan o`sha davrdagi Fransiya pul birligi) bo`lib (4 mlrd oziq-ovqat, 1 mlrd xomashyo), u unumli sinf vakillariga (fermerlarga) tegishli, shundan 1 mlrd sarflangan asosiy kapital qiymatini qoplaydi. Jami asosiy kapital ("boshlang`ich avans") 10 mlrd livrga teng deb qabul qilinsa, u ta'mir- lashga (amortizatsiyaga) muhtoj, ya'ni har yili o`zining boshlang`ich qiy- matiga nisbatan 10 foiz yeyiladi (eskiradi) deb hisoblanadi. Aylanma kapi- tal ("yillik avans") 2 mlrd, "sof mahsulot" qiymati 2 mlrd, "unumsiz sinf" o`tgan davr mobaynida ishlab chiqilgan 2 mlrd livrlik mahsulotga ega.
Shunday qilib, yalpi ijtimoiy mahsulot 7 mlrd livrga teng (5 mlrd 2 mlrd). Undan tashqari fermerlar qo`lida naqd 2 mlrd livr pul ham bor (5 mlrd + 2 mlrd + 2 mlrd = 9 mlrd), ular bu summani muomala - aylanish boshlanguncha yer egalariga ijara haqi, ya'ni renta to`lab qo`ygan edilar.
Xo`sh, bu variantda yaratilgan mahsulotning realizatsiya va aylan- ish jarayoni qanday amalga oshadi? "Iqtisodiy jadval"ning shartlariga ko`ra bu jarayon besh aktdan iborat bo`lib, har biri 1 mlrd livrga tengdir.
Mulkdorlar "unumli sinf"dan 1 mlrd livrlik oziq-ovqat mahsulot- lari sotib oladilar. Natijada bu operatsiyada qishloq xo`jaligi mahsulotining 1/5 qismi realizatsiya qilinadi, yer egalarining mulki muomala sohasidan iste'mol sohasiga o`tadi.
Mulkdorlar "unumsiz sinf"dan 1 mlrd livrlik sanoat mahsulotlari sotib oladilar. "Unumsiz sinf" shu bilan o`z mahsulotning yarmini realizat- siya qiladi.
"Unumsiz sinf" mulkdorlardan olgan puliga "unumli sinf"dan iste'mol uchun kerakli mahsulotni oladi. Shu yo`l bilan qishloq xo`jaligi mahsulotining yana 1/5 qismi realizatsiya qilinadi.
"Unumli sinf" "unumsiz sinf"dan olgan 1 mlrd livrga uning o`zidan ("unumsiz sinf"dan) shuncha pulga ishlab chiqarish qurollarini oladi. Ular asosiy kapitalning yeyilgan, ishdan chiqqan elementlarini qayta tiklash uchun kerak. Bu operatsiya oqibatida ("unumsiz sinf"ning) sanoat mahsulotining ikkinchi yarmi realizatsiya qilinadi.
Aylanish jarayonining beshinchi, yakunlovchi aktida "unumsiz sinf" "unumli sinf"dan 1 mlrd livrlik qishloq xo`jalik xom ashyosi xarid qiladi.
140
Do'stlaringiz bilan baham: |
