Iqtisodiy statistika

3 -§. Tannarx ko‘rsatkichi va dinamikasini umumlashtiruvchi ko'rsatkichlar

M ikrodarajada ishlab chiqarilgan (har xil m ahsulotlar tannarxini darajasi va dinam ikasini o'rganish uchun quyidagi um um lashtiruvchi ko'rsatgichlardan foydalaniladi:

— ishlab chiqarilgan barcha mahsulot tannarxi;
— bir so'mlik tovar mahsulotga qilingan xarajat ko'rsatgichi.
Ishlab chiqarilgan barcha m ahsulot tannarxini biznes re­ jaga yoki bazis davriga nisbatan o'zgarishini tahlil qilish uchun quyidagi tannarx agregat indeksdan foydalanish m um ­ kin:
Jc= £qiC i/Z qiC o;
bunda, Iq i C ] - joriy davrda ishlab chiqarilgan mahsulotning am aldagi tannarxi;
I q i C 0 - joriy davrda am aldagi ishlab chiqarilgan m ahsulotning bazis davridagi yoki biznes rejadagi tannarx bi­ lan aniqlangan hajmi.
Indeksning surati bilan maxraji orasidagi farq ( I q i Q -
Iq i Q ) ) tannarxni pasayishi natijasida olingan iqtisod yoki


uning ortishi natijasida ko‘rilgan ortiqcha sarflash hajm ini aniqlash m um kin.
Y uqorida qayd etilgan agregat indeksni q o ‘llashning m u­ him sharti, unda hisob-kitobga kiritilgan m ahsulotlar sol­ ishtirma b o ‘lishlari shart. Bu degan so‘z joriy va bazis davrda ishlab chiqarilgan m ahsulotlar hech qanday o'zgarishlarsiz, bir xil xom ashyodan ishlab chiqarilishi kerak.
Ishlab chiqarish xarajatlarining o‘zgarishi faqat ichki om illarga bogMiq bo‘lmay, balki tashqi om illarga (m asalan, xomashyo va m ateriallar, energiya, yoqilg‘i bahosining o ‘zgarishi va h.k.) bog‘liq b o ‘ladi. Shuning uchun korxona faoliyatini tahlil qilishda m ahsulotni bazis davridagi sharoit- lari bilan solishtirish m um kin bo‘lgan holatga keltiriladi va bu indeks tannarxni faqat ichki omillar hisobiga o'zgarishini ifodalaydi.
Jc= Z qiC [± A /E qiQ ;
bunda, indeksning suratiga tuzatish kiritaladi (Д): agar m ate­ rial xarajat elem entlari arzonlashsa (+Д) yoki qim m atlashsa (-Д) q o ‘shiladi.
Bir so‘mlik tovar m ahsulotga qilingan xarajat ko'rsatkichi ham um um lashtiruvchi ko‘rsatkich bo‘lib, uni aniqlash uchun m ahsulot to ‘liq tannarxi uning qiymatiga bo‘linadi.
h = 2 q C /Iq p ;
K o‘rsatkichni iqtisodiy mohiyati shundaki, u birinchidan, korxona yoki tarm oqda bir so‘mlik tovar m ahsulotini ishlab chiqarish uchun qilingan xarajat hajmini ifodalaydi (m asalan, h= 0 ,9 ga teng bo'lsa, bu degan so‘z bir so‘mlik m ahsulotni ishlab chiqarish korxonaga 90 tiyinga tushishini bildiradi) ik- kinchidan, u m ahsulot qiym ati tarkibini ifodalaydigan nisbiy ko'rsatkich (yuqoridagi misolimizda m ahsulot qiym atining 90% xarajatlardan va 10% esa foyda sum m asidan tashkil top-
gan).


www.ziyouz.com kutubxonasi

Bir so'm lik tovar mahsulotga qilingan xarajat ko'rsatkichining quyidagi ijobiy tom onlarini qayd etish lozim:
1. U ham solishtirma va solishtirma bo'lm agan mahsu- lotlarning barchasi bo'yicha hisoblanishi m um kin.
2 . Korxonadan to tarm oqqacha undan yana umum iy sanoat tarm og'igacha bo'lgan uzviy ko'rsatkichni hisoblash im koniyatini beradi.
3. Korxonalami ishlab chiqarish m ahsulotlari sifatini oshirishga qiziqtiradi va undaydi.
4. Amaldagi xarajatlarni biznes rejadagi yoki bazis davrdagi xarajatlar bilan solishtirish im koniyatini beradi.
Bir so'mlik tovar mahsulotga qilingan xarajat ko'rsatkichining amaldagi baholarda hisoblangan joriy va ba­ zis davrdagisi solishtirilib shu ko'rsatkich bo'yicha indeks hisoblanadi: