Iqtisodiy samaradorlik va uni firmalar faoliyatidagi ahamiyati

2-VARIANT

1. 
   Iqtisodiy samaradorlik va uni firmalar faoliyatidagi ahamiyati
   
2. 
   Ishlab chiqarish resurslari va ularni sinflanishi
   
3. 
   Nomukammal raqobat shakllari va ularning xususiyati
   

1. 
   Iqtisodiy samaradorlik ishlab chiqarish rentabelligini umumiy xarajatlar va foydalanilgan resurslarga nisbatan o'lchash yo'li bilan olinadigan natijadir. Agar birinchi ko'rsatkich ikkinchi komponentga nisbatan yuqori bo'lsa, unda maqsadlarga erishildi, barcha ehtiyojlar qondirildi. Agar vaziyat aksincha bo'lsa, unda iqtisodiy samara bo'lmaydi va korxona zarar ko'radi.
   

Iqtisodiy samaradorlikning mohiyati korxonada mavjud bo'lgan resurslardan ko'proq ishlab chiqarish natijalarini olish, resurslarni sotib olish xarajatlarini qoplashdir.
Har qanday korxona iqtisodiy samaradorlikni oshirishdan manfaatdor.
Buning uchun quyidagi usullar qo'llaniladi:
1. Xuddi shu xarajat evaziga ko'proq mahsulot va xizmatlar ishlab chiqaring. Bu maqsadlarda ishlab chiqarishga yangi texnikani joriy etish, yangi texnologiyalarni o‘zlashtirish, ishchilarning malakasini oshirish, xom ashyo va materiallar sifatini oshirish hisobiga mehnat unumdorligini oshirish zarur.
2. Bir xil miqdordagi tovarlar va xizmatlarni arzonroq ishlab chiqarish. Bunga resurslarni tejash, resurslarni tejovchi texnologiyalardan foydalanish va xodimlar sonini qisqartirish orqali erishish mumkin.
Ushbu ikkita usuldan qaysi birini tanlashni har bir tadbirkor o'z biznesining maqsadi va imkoniyatlariga va bozordagi vaziyatga qarab mustaqil ravishda hal qiladi.
Odatda, iqtisodiy o'sish va iste'mol talabining ortishi sharoitida birinchi usuldan, ishlab chiqarishning pasayishi bilan esa ikkinchi usuldan foydalanish tavsiya etiladi. Ammo iqtisodiy samaradorlikni oshirishning ikkinchi usuli faqat vaqtinchalik variant sifatida mos keladi. Agar inqiroz tugamasa, korxonani qayta profillash, sotish hajmini oshirish uchun marketing siyosati bilan shug'ullanish yoki korxonani qayta tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Mavjud resurslardan, hatto ularning maqsadini o'zgartirishga to'g'ri kelsa ham, to'liq foydalanishga harakat qilish kerak.
Asosiysi, agar ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarga talab mavjud bo’lib, olish mumkin bo’lgan daromadni prognozlashtirish imkoniyatiga ega bo’lgan taqdirda mavjud resurslardan 100% foydalanish zarur. Agar talab pasaysa va ishlab chiqarish to'liq quvvat bilan ishlasa, buni iqtisodiy samaradorlik deb bo'lmaydi. Xuddi shunday, agar talab mavjud bo'lsa va korxona 2-usul yordamida xarajatlarni kamaytirishga harakat qilsa, bu ham iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emas.

2. 
   Ishlab chiqarish resurslari tovarlar, xizmatlar va boshqa qadriyatlarni yaratish jarayonida ishlatilishi mumkin bo‘lgan tabiiy, ijtimoiy va ma’naviy kuchlarning to‘plamidir.
   

Iqtisodiy nazariyada resurslar to‘rt guruhga bo‘linadi:
1) tabiiy-tabiiy kuchlar va moddalarni ishlab chiqarishda potentsial foydalanish mumkin, ular orasida "tugallanmagan" va "tugatilgan" (va ikkinchisida "qayta tiklanadigan" va "qayta tiklanmaydigan" moddalar mavjud»);
2) materiallar-inson tomonidan yaratilgan barcha ("insoniy") ishlab chiqarish vositalari (shuning uchun ular o‘zlari ishlab chiqarish natijasidir);
3) mehnat — mehnatga layoqatli yoshdagi aholi, "resurs" jihatlarida odatda uchta parametr bo‘yicha baholanadi: ijtimoiy-demografik, kasbiy-malakaviy va madaniy-ma’rifiy;
4) moliyaviy — jamiyatning ishlab chiqarishni tashkil etishga ajratishi mumkin bo‘lgan pul mablag‘lari uchun Ayrim turdagi resurslarning ahamiyati sanoatning sanoatdan sanoatga va undan sanoatdan keyingi texnologiyalarga o‘tishi bilan o‘zgargan. Sanoatgacha bo‘lgan jamiyatda ustuvor tabiiy va mehnat resurslariga, sanoat — moddiy, sanoatdan keyingi — intellektual va axborot resurslariga tegishli edi.
Tabiiy, moddiy va mehnat resurslari har qanday ishlab chiqarishga xosdir, shuning uchun ular "asosiy" deb ataladi

3. 
   Nomukammal raqobat cheklangan raqobat, tabiatan monopol raqobatdir. Bunda ko’pchilik bo’lmagan, lekin tovarlarning katta qismini taklif etuvchi yoki sotib oluvchi firmalar raqobatlashadi. Nomukammal raqobatning oligopolistik raqobat degan turi ham borki, unda g’oyat ozchilik, lekin yirik firmalar qatn ashadi. Shu boisdan raqobat tor doirada yuz beradi. Oligopolistik raqobatga misol qilib avtomobil bozoridagi raqobatni olish mumkin Masalan, Germaniyada «Mersedess- Bens», «BMV», «Folsvagen» va «Opel» kabi firmalar avtomobil bozorida raqobatlashadilar, ularga bas keladig an firmalar umuman yo’q. Ammo ular ham jahon bozorida «Ford», «Tayota», «Pejo», «Volvo» kabi firmalar raqobatiga yo’liqadi.
   

Nomukammal raqobatning yana bir turi sof monopolistik raqobatdir. Bu raqobatga xos belgi u yoki bu tarmoqda aynan bir firmaning hukmronlik qilishidir. Masalan, Toshkent traktor zavodi O’zbekistondagi traktor bozorida tanho hukmron, undan boshqa traktorsozlik zavodlari yo’q. Lekin chetdan, xorijiy mamlakatlardan keltirilgan traktorlar uning tovari bilan raqobatlashadi.
Sof monopoliya sharoitida hukmron firmalar resurs bozorida haridor sifatida bellashadilar. Ular sifatli va arzon resurslarni qo’lga kiritish, malakali ish kuchini sotib olish uchun raqobatga kirishadilar. Binobarin, ishlab chiqarish qanchalik ozchilik qo’lida to’planmasin, baribir raqobat yo’qolmaydi. Sof monopoliyani ikki omil yuzaga keltiradi:
a) texnologik monopoliya - texnikaviy yangiliklar yirik firmalar qo’lida to’planadi, natijada o’zgalar ulardan foydalana olmaydilar yoki foydalangan taqdirda ham bunga katta pul to’laydilar, natijada ularning tovarlari qimmatga tushib, raqobatga chiday olmaydi;
b) tabiiy monopoliya - yer osti va yer usti boyliklari ayrim firmalarning ixtiyorida bo’lib, boshqalar ulardan foydalana ol maydi. Masalan, bir firma neftga boy yerni sotib olgan bo’lsa, boshqa firmalar shu yerda neft qazib olib, neft bozorida raqobat qila olmaydi.
Bozor amaliyotida raqobat turlari yonma-yon turadi va hatto tutashib ham ketadi. Masalan, O’zbekistondagi dehqon bozori va buyum bozorlarida sof raqobat, 26 re surslar bozorida ham sof raqobat, ham nomukammal raqobat va uning har xil ko’rinishlari mavjud.