Iqtisodiy praktikum

4.Muomala harajatlarini tarkibi va ularni tashkil topishiga ta’sir etuvchi omillar.
Savdo korxonasining faoliyati uning tuzilish vaqtidan boshlab mehnat, material va moliyaviy resurslarning turli harajatlari bilan bog‘liq. O‘z tabiatida bu harajatlar ikki asosiy turga ajratiladi -joriy va uzoq muddatli harajatlar.
Savdo korxonasining joriy harajatlari korxonaning tovarlarni sotib olish, olib kelish, saklash va sotishga, material-texnik bazaga xizmat ko‘rsatish; xodimlarni saqlash va shu kabi xo‘jalik faoliyatida yechiladigan masalalar bilan bog‘liq harajatlaridir.
Uzoq muddatli harajatlar esa (investitsiyalar) qurilish, ta’mirlash yoki yangi savdo binolarini sotib olish, yangi turdagi mashina, mexanizm va uskunalar sotib olish, turli nomaterial aktivlar sotib olish, qimmatli qog‘ozlarning uzoq muddatli portfelini pgayushantirish kabi strategik masalalarni hal etish harajatlaridir,
Savdo korxonasining joriy harajatlari, asosan, uning muomala harajatlari bilan ifodalanadi, Muomala harajatlari deganda korxona, muassasa yoki tashkilotning savdo-ishlab chitsarish faoliyati uchun sarflangan mehnat, material va moliyaviy resurslarning pul shaklidagi ifodasi tushuniladi, YA’ni tovarlarni ishlab chiqarishdan to iste’molchilarga yetkazishgacha bo‘ladigan jarayonlarga sarflanadigan harajatlar muomala harajatlarini tashkil etadi. Yuk tashish, mehnat haqi, ijtimoiy sug‘urta, majburiy mol-mulk sug‘urtasi, asosiy fond amortizatsiyasi, sanitariya kiyimlari, sochiq, dasturxon, arzon baho va tez eskiruvchan buyumlarning eskirishi, oshxona idishlari va ovqatlanish anjomlari uchun, ishlab chiqarish uchun sarflanadigan gaz va elektr quvvati, tovarlarni saklash, qayta ishlash, saralash va joylashtirish, reklama, imoratlarni saqlash, remont qilish va ijara harajatlari, tovarlarni sotish jarayonidagi nobudgarchiliklar idish harajatlari va shu kabi qator harajatlar kiritiladi.
Chakana savdo tashkilotlarining muomala harajatlari - aholiga yuqori sifatli madaniy xizmat qilib, ularning kun sayin o‘sib borayotgan talab va ehtiyojlarini imkon qadar to‘laroq qondirish uchun tovarlarni iste’molga yetkazib bsrish uchun qilinadigan zaruriy harajatlardai iborat bo‘ladi. Shu boisdan ham chakana savdoda muomala harajatlari miqdorini kamaytirish uchun mavjud va foydalanmasdan yetgan imkoniyatlarni aniqlash va ishga tadbiq qilish iqtisodiyotning muhim vazifalaridandir.
Savdo korxonasining muomala harajatlarining absolyut summasi, savdo faoliyati harajatlilik darajasi, harajatlar samaradorliga darajasi, muomala harajatlarining rentabellik darajasi kabi ko‘rsatkichlar bilan ifodalanadi.
a) Savdo korxonasi muomala harajatlarining absolyut summasi savdo korxonasining joriy harajatlari hajmi haqida umumiy tasavvurni shakllantiradi, lekin ushbu harajatlarning samaradorlik darajasi haqida ma’lumot bermaydi.
b) Savdo faoliyatining harajatlilik darajasi muomala harajatlari summasining tovar aylanishi summasiga nisbatining foizdagi ifodasi sifatida aniqlanib, tovarlarning sotilish narxida savdo korxonasining joriy harajatlari ulushini ko‘rsatgan holda korxona xo‘jalik faoliyatining tejamkorligi haqidagi eng muhim sifat ko‘rsatkichi hisoblanadi.
v) Savdodagi muomala harajatlari samaradorlik darajasi harajatlilik darajasiga teskari ko‘rsatkich bo‘lib, u korxonaning muomala harajatlari birligiga to‘g‘ri keladigap tovar aylanishi hajmini ifodalaydi.
g) Muomala harajatlarining rentabellilik darajasi foyda summasining muomala harajatlari summasiga nisbatining foizdagi ifodasi, ya’ni joriy harajatlar samaradorligining asosiy ko‘rsatkichlaridan biridir.
Savdo korxonasining joriy harajatlarining tejamkorlik sharti, uning savdo faoliyati harajatliligi darajasini tushurishga intilishi bilan harakterlanadi. Harajatlarni pasaytirish umuman savdo faoliyatining foyda miqdori, rentabellik darajasi, iqtisodiy rag‘batlantirish fondlariga ajratmalarning yuksalib borishi; raqobat ustunliklarining ko‘lga kiritilishi, ya’ni savdoni erkinroq olib borilishi va boshqa teng ehtimolli vaziyatlarda kattaroq foydaga erishishga qo‘lga kiritilishiga sharoit yaratilishidan iborat.
Savdo korxonalarida mehnatni mexanizatsiyalash vositalarini joriy etish bilan, xususan tovarni qadoqlash vositalari bilan jihozlanish orqali harajatlar darajasi pasaytiriladi, Ammo, shuni ham esda to‘tish lozimki, chakana savdoda muomala harajatlari miqdorini kamaytirish, xizmat ko‘rsatish sifatini oshirish, alohida harajat talab etuvchi tovarlar sotuvini yo‘lga qo‘yib borish bilan, joriy yildagi qisqa muddatli iqtisodiy foyda uchun strategik rivojlantirish masalalarini hal etib borish bilan bir qatorda olib borilishi kerak bo‘lgan faoliyatdir. YA’ni muomala harajatlari summasini foyda miqdoriga nisbatan kamaytirish korxonaning vazifasi, lekin maqsadi emasligi ko‘zda tutilishi kerak.
Muomala harajatlari iqtisodiy tarkibi, mazmuni va harajatlar yo‘nalishiga ko‘ra bir qancha belgilari bo‘yicha tasnif qilinadi.
Birinchi guruhga kiradigan harajatlar tovarlarni sotish bilan bog‘liq bo‘lgan, transport, ammortizatsion, reklama, tovarlarning nobudgarchiliklari, idish-qoplama, sug‘urta, xavfsizlik, marketing va boshqa harajatlardir.
Ikkinchi guruh bu boshqaruv harajatlari bo‘lib, ma’muriy va boshqaruv xodimlari ish haqi, ijtimoiy sug‘urta, ijara va asrab-saqlash, ta’mirlash, amortizatsiya (asosiy fondlardan) hisobi, ajratmalar, majburiy sug‘urta, xizmat safarlari va shu kabi harajatlardan iborat.
Uchinchi guruh esa boshqa operatsion harajatlar, ya’ni xodimlar tayyorlash. Maslahat-konsultatsiya, auditorlik ishlari, qo‘shimcha ta’til, bepul tovar tarqatish (xodimlarga), qo‘shimcha nafaqa, bank xizmati, majburiy budjet to‘lovlari, jarimalar va sud harajatlari, aybdor shaxslar aniqlanmagan vaqtdagi zararni qoplash va boshqa harajatlardir.
3. Muomala xarajatlarini minimallashtirish.
Muomala harajatlarini kamaytirishda mehnat upumdorligini oshirish, mehnat va moliyaviy rssurslardan foydalanishda iqtisodiy tsjamkorlikka rioya qilish hamda hisob va iqtisodiy tahlilning to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilishi muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun savdo korxonasida muomala harajatlarini boshqarishning asosiy maqsadi bo‘lib, ko‘zda tutilgan tovar aylanishi va foyda hajmipi ta’minlaydigan darajada ular summasi va darajasini maqbullashtirish hisoblanadi.
Savdo korxonasi muomala harajatlarini samarali boshqarish uchun ularning klassifikatsiyasi ishlab chiqilgan bo‘lib, bu klassifikatsiya muomala harajatlarini hisoblash, tahlil qilish, rejalashtirish va nazorat qilish jarayonida ishlatiladi va quyidagi asosiy belgilar bo‘yicha olib boriladi.
Muomala harajatlarini kamaytirishda iqtisodiy tejamkorlik, hisob va iqtisodiy tahlilning to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilishi muhim ahamiyatga ega.
Tahlilning vazifalari joriy davr rejalarini tekshirish va baholash, tejalgan va ortiqcha sarflangan mablag‘lar summasini hisoblash, harajatlarning bir necha yillar mobaynidagi o‘zgarish dinamikasini belgilash, rejadan farq qilish sabablarini o‘rganish, muomala harajatlariga ta’sir ko‘rsatuvchi barcha omillarni aiiklash, muomala harajatlarini kamaytirish uchun imkoniyatlarni topish, kelgusi davr rejasini ishlab chiqishda tahlil materiallaridan foydalanish kabilardan iborat.
Tahlil jarayonida muomala harajatlarini o‘rganishga doir analitik ishlar ma’lum izchillikda o‘tkaziladi: avvalo, umuman savdo korxonasi bo‘yicha muomala harajatlari rejasining bajarilishi tekshirilib, umumiy baho beriladi, keyin muomala harajatlari darajasi tovar aylanishi hajmiga nisbatan belgilanadi, savdo korxonalari ish sifatining muhim ko‘rsatkichlaridan biri bo‘lib, foyda bilan chambarchas bog‘likdir. Muomala harajatlari darajasi qanchalik kam bo‘lsa, boshqa teng sharoitlarda foyda shunchalik yuqori bo‘ladi. So‘ngra tahlilni yanada chuqurroq o‘tkazish uchun harajatlarni har bir moddasi bo‘yicha tahlil qilishga o‘tiladi.
Tahlilda muomala harajatlari mutlaq summasining o‘zgarishiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar ham aniqlab olinadi. Bu omillarni umumiy qilib ikki yirik omilga bo‘lish mumkin: tovar aylanishi hajmining o‘zgarishi va muomala harajatlari o‘rtacha darajasining o‘zgarishi.
Tovar aylanishi hajmi o‘zgarishining muomala harajatlari summasiga ta’sirini aniqlash uchun hisobot davridagi tovar aylanishi hajmini rejadagidan farqini rejadagi muomala harajatlarining o‘rtacha darajasiga ko‘paytirib yuzga bo‘linadi.
Muomala harajatlari o‘rtacha darajasining o‘zgarishini muomala harajatlari summasining o‘zgarishiga ta’sirini aniqlash uchun hisobot davridagi muomala harajatlarining o‘rtacha darajasi farqini hisobot davridagi tovar aylanishi hajmiga ko‘paytirib, yuzga bo‘linadi.
Yuqorida aytilgan omillardan tashqari muomala harajatlari darajasiga quyidagi omillar ham ta’sir ko‘rsatadi.
Tovar ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan omillar.(ya’ni tovar sifati va talabga mosligi).
Tovar narxi o‘zgarishining tovar aylanishiga ta’siri omili.
Tovarlarni transportga ortish-tushirish bilan bog‘liq bo‘lgan omillar. Tovarlarni markazlashtirilgan tartibda, konteynerlardan foydalangan holda yetkazib berish ular bilan bog‘liq harajatlarni ancha kamaytiradi.
Savdo jarayoni bilai bog‘liq bo‘lgan omillar. Bu omillarga tovar aylanishi hajmi va tuzilishi, xizmat ko‘rsatishning ilg‘or shakllarini va savdoda ilgor tajribalardan foydalanishni kiritish mumkin.
Tahlil jarayonida hisobot yilidagi ko‘rsatkichlar o‘tgan yilgi hisobot ko‘rsatkichlari bilan hamda rejadagi ko‘rsatkichlar bilan taqqoslanib, ortiqcha sarflangan va tejalgan miqdor aniqlanadi.
Muomala harajatlarining o‘zgarishiga ta’sir qiluvchi omillar aniqlangandan so‘ng choraklar va bo‘limlar bo‘yicha muomala harajatlarining bajarilishi tahlil qilinadi.
Bunday tahlilning mohiyati shundan iboratki, choraklar va bo‘limlar bo‘yicha muomala harajatlari darajasining pasayishi yoki ko‘payishi hisobiga hisobot davridagi tovar aylanish hajmiga iisbatan nisbiy tejalgan yoki nisbiy ortiqcha sarflangan muomala harajatlari summasini aniqlashga imkoniyat yaratib beradi. Nisbiy tejalgan yoki nisbiy ortiqcha sarflangan muomala harajatlari summasini topish uchun hisobot davridagi tovar aylanishi hajmi muomala harajatlarining o‘rtacha darajasi bo‘yicha farqiga ko‘paytirilib, 100ga bo‘linadi. Tahlil jarayonida muomala harajatlari o‘rtacha darajasining o‘zgarishiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar ham aniqlanadi. Muomala harajatlari o‘rtacha darajasining o‘zgarishiga tovar aylanish hajmining tarkibiy tuzilishini o‘zgarishi ham ta’sir ko‘rsatadi. Buni aniqlash uchun tovar guruhlari bo‘yicha tovar aylanishini ulushi farqi rejalashtirilgan muomala harajatlarining o‘rtacha darajasiga ko‘paytirilib foiz hisobidagi sonlarning yig‘indisi 100ga bo‘linib, hisobot davridagi tovar aylanishi hajmiga ko‘paytiriladi.
Muomala harajatlari darajasining o‘zgarishiga yuqorida aytib o‘tganimizdek yana quyidagi omillar ta’sir ko‘rsatishi mumkin; tovarlarga qo‘yiladigan chakana baholarning o‘zgarishi, savdo shaxobchalaridagi, ombordagi va yo‘ldagi tovarlarning tez aylanishi, savdo korxonalariga tashqaridan jalb qilinadigai ishlar uchun belgilangan tarif darajalarining o‘zgarishi, ilg‘or shakllarni qo‘llash, mayda savdo korxonalarini yiriklashtirish kabi tadbirlar o‘z navbatida muomala harajatlarini pasaytirishga olib keladi.
4.Savdo korxonalarining muomala xarajatlari tahlili.
Savdo korxonalari bo‘yicha muomala harajatlarini o‘rganish harajatlarning qaysi moddasi va turi hisobiga tsjamkorlikka erishilgan yoki ortiqcha harajatlar qilinganligini aniqlash imkonini bermaydi, shu tufayli muomala harajatlari rejasining bajarilishi harajatlarning har bir moddasi, moddalar ichida esa harajat turlari bo‘yicha tahlil qilinadi.
Moddalar bo‘yicha harajatlar tahlili jadvallarda hisoblab chiqiladi. Tahlilni chuqurlashtirish uchun tovar aylanish hajmi o‘zgarishining va boshqa omillarning moddalar bo‘yicha harajat miqdoriga ta’siri yuzasidan hisoblar o‘tkaziladi.
Savdoda barcha muomala harajatlari harajat moddalari va turlariga qarab tasniflanadi. Muomala harajatlarini moddalar bo‘yicha tasnif qilish harajatlar tuzilishini ko‘plab harajatlar talab qiladigan moddalarni aniqlashga imkon beradi.
Shunday qilib, muomala harajatlarini tovar aylanishi hajmiga bog‘liq va bog‘liq bo‘lmagan dsb ikki guruhga: shartli - o‘zgaruvchan va shartli o‘zgarmasga ajratish mumkin. Bular tahlilidan maqsad har ikkala ko‘rsatkichlar bo‘yicha mutlaq va nisbiy farqlarni aniqlashdan iborat. Shartli o‘zgaruvchan muomala harajatlari nisbiy farqi rejadagi shu harajatlar tovar aylanishi rejasining bajarilgan foiziga ko‘paytirilib 100ga bo‘linadi, rejadagi shartli o‘zgarmas muomala harajatlari qo‘shilib hisobot davridagi muomala harajatlari bilan taqqoslanadi.
Savdo korxonalarining yangi tizimida muomala harajatlarining moddalari bo‘yicha rejalashtirilishi korxona tomonidan ishlab chiqiladi. Shartli o‘zgaruvchan va shartli o‘zgarmas muomala harajatlarini boshqacha uslub bilan ham, ya’ni nisbiy farqni hisoblash (korxona bo‘yicha) orqali ham aniqlash mumkin.
Mehnatga haq to‘lash fondi shtatni aniqlashni ifodalovchi xo‘jalik faoliyatining eng muhim ko‘rsatkichlaridan biridir. Mehnatga haq to‘lash fondidan foydalanishni tahlil qilishda, dastlab fondning tsjalishiga yoki ortiqcha harajat qilinganligiga baho beriladi. Bunday baxo chetlanishlarning sababini aniqlashga, mehnat haqi fondidan foydalanishda yuz bergan kamchiliklarni bartaraf qilish tadbirlarini ishlab chiqishga imkon beradi. Bunday tahlildan fondning to‘g‘ri sarfi, fond bo‘yicha mutlaq va nisbiy tejam va oshiqcha sarfni aniqlash, fond tejami yoki ortiqcha sarfini hisoblab ularga ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni aniqlash maqsadida foydalaniladi.
Tahlilda mehnat haqi fondida mehnat haqini hisoblash qaydnomalari, statistik hisobot va reja ma’lumotlari fondni tahlil qilish materiallari bo‘lib hizmat qiladi. Taxlil materiallar tanlash va tayyorlash, zaruriy hisob-kitoblarni o‘tkazish, tahlil ko‘rsatkichlarini o‘rganish, savdo korxonasi bo‘yicha fondning ayrim elementlari bo‘yicha sarflanayotgan mablag‘larga baho berish va xulosa chiqarib olish kabi jarayonlarni o‘z ichiga oladi.
Shuni eslatib o‘tish kerakki, tovar aylanishi rejasining bajarilishi, asosan sotuvchilarga bog‘liq bo‘lgani uchun, mehnat haqi fondining (sotuvchilarniki) mutlaq farqini aniqlash bilan birga nisbiy farqni aniqlash ham kerak.
Reja bo‘yicha sotuvchilar mehnat haqi fondi tovar aylalishi rejasining bajarilish foiziga ko‘paytirib yuzga bo‘linadi va hisoblangan ko‘rsatkich haqiqatda sotuvchilarning mehnat haqi fondi bilan taqqoslanadi. Chiqqan natija fond bo‘yicha nisbiy yoki ortiqcha sarfni ko‘rsatadi.
Mehnat haqi fondining o‘zgarishi quyidagi omillarga bog‘liq.
1. Tovar aylanishi hajmining o‘zgarishi. Bu omilning ta’sirini aniklash reja bo‘yicha belgilangan mehnat haqi fondi tovar aylanish rejasining ortiqcha yoki kam bajarilgan foiziga ko‘paytirilib, 100ga bo‘linadi.
2. Sotuvchilar soni bo‘yicha nisbiy farqning o‘zgarishi. Ikkinchi omil sotuvchilar sonining nisbiy farqi, bu uchun esa rejadagi sotuvchilar sonini tovar aylanishi rejasining bajarilish foiziga ko‘paytirib, yuzga bo‘linadi, keyin chiqqan natijani haqiqatda ishlagan sotuvchilar soni bilan taqqoslanadi.
3. Bitta sotuvchiga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha yillik mehnat haqi miqdorining o‘zgarishi. Bu omilning ta’sirini aniqlash uchun bitta sotuvchiga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha yillik mehnat haqidagi farqni hisobot davridagi sotuvchilar soniga ko‘paytiriladi.
XULOSA
Ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulotlar tannarxini hisoblashni auditorlik tеkshiruvidan o’tkazishdan maqsad sodir bo’lgan xo’jalik muomalalarini hisobga olish va soliqqa tortishda qo’llanilayotgan tartibning O’zbеkiston Rеspublikasi mе'yoriy hujjatlari talablariga muvofiqligini aniqlashdan iborat. Tеkshiruv jarayonida auditor quyidagi masalalarni hal etadi:
-ishlab chiqarish xarajatlari tasnifini nizom talablariga mosligini aniqlash;
-egri xarajatlarni taksimlanish usullarni maksadga muvofiqligini tasdiqlash;
-tayyor mahsulotni baholash bo’yicha usul asosli tanlab olinganligi va to’g’ri qo’llanilayotganini tasdiqlash;
-tayyor mahsulot to’liq kirim qilinayotganligini aniqlash;
-jo’natilgan va sotilgan mahsulotlar hajmlarini tasdiqlash; -jo’natilgan va sotilgan mahsulotlar tannarxini tasdiqlash.
Tayyor mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish bo’yicha hisob yuritilishi holatini tеkshirish bo’yicha ma'lumot manbalari bo’lib quyidagilar hisoblanadi: ishlab chiqarish xarajatlari hisob qaydnomalar, tayyor mahsulotni omborda hisobga olish bo’yicha varaqalar, prеyskurantlar, mahsulotni еtkazib bеrish to’g’risida shartnomalar, schеtfakturalar, sotish bo’yicha daftarlar, tayyor mahsulotni bеrish to’g’risida yuk xatlari, xaridorlar ishonchnomalari, tushum kеlib tushganligi to’g’risida dastlabki bank va kassa hujjatlari (to’lov talabnomalar, talabnoma-topshiriqnomalar, kirim kassa ordеrlari va boshqalar), 2010, 2810, 2910, 9010, 9110, 5010, 5110, 4010-sonli va boshqa schеtlar bo’yicha hisob rеgistrlari (ro’yxatnomalar, jurnal-ordеrlar, mashinogrammalar), Bosh kitob, "Moliyaviy natijalar to’g’risida hisobot" (2-sonli shakl) va boshqalar.
Ishlab chiqarish xarajatlari hisobining to’g’riligini va mahsulot, ish hamda xizmatlar tannarxi to’g’risidagi hisobotni tuzishning to’g’riligini nazorat qilish uchun quyidagilarni tеkshirish lozim: hisobot davridagi haqiqiy xarajatlarning ishlab chiqarish xarajatlari schyotlarida o’z vaqtida, to’liq va ishonarli aks ettirilishi; ishlab chiqarishga xarajat qilingan xom ashyolar, matеriallar, yoqilg’ilar, ehtiyot qismlar va yoqilg’i-moylash matеriallarini baholashning to’g’riligi; bеlgilangan xarajat smеtalari, lavozim maoshlari, tarif stavkalari, ishlab chiqarish xodimlarining mеhnatiga haq to’lash va mukofotlash haqidagi Nizomga rioya qilish ustidan nazoratning ta'minlanganligi; noishlab chiqarish sarflari va yo’qotishlarning paydo bo’lish sabablari hamda hisobdan chiqarilishning asoslanganligi.
Asosiy xarajatlar, ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarish xarajatlarining to’g’ri va asoslangan hamda mе'yorlarga muvofiqligini tеkshiriladi. Mahsulot (ish, xizmat) larning rеjadagi va hisobot kalkulyatsiyasining to’g’riligini xarajat moddalari bo’yicha tеkshiriladi. Natijada rеja va haqiqiy tannarx o’rtasidagi tafovutlarni moddalar bo’yicha tahlil qilinib, tafovutlar sababi aniqlanadi. Xom ashyo va matеriallarni sarflashning to’g’riligi, baholar to’g’riligini tеkshirish mеtodlari, mahsulot (ish, xizmat) birligiga to’g’ri kеladigan sarf mе'yoriga rioya qilinishi tеkshiriladi. Brak (yaroqsizlik) dan ko’rilgan yo’qotishlar va ishlab chiqarish xarajatlari schyotlarini yopishning to’g’riligini tеkshirish.
Auditor shuni yaxshi bilishi zarurki, mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxi buxgaltеriya hisobida oddiy faoliyat turlari bo’yicha hisobot davrida mahsulot ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko’rsatish) va rеalizatsiya bilan bog’liq sarflar yig’indisi kabi aniqlanadi.
Mahsulot ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko’rsatish) xarajatlari to’langan vaqtidan qat'iy nazar (oldin yoki kеyinchalik to’langan), qaysi hisobot davriga taalluqli bo’lsa, shu davr tannarxiga qo’shiladi.
Auditor ushbu xo’jalik muomalasini asossiz, ya'ni o’tgan yildagi mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxini sun'iy ravishda oshirgan va moliyaviy natijani hamda foyda solig’ini pasaytirgan dеb topdi va tuzatish kiritishni tavsiya qildi. Shu bilan birga to’langan ijara haqi kеyingi yil davomida umumiy summaning 1G`12 qismi miqdorida har oyda xarajatga hisobdan chiqarishi lozimligini tushuntirdi. O’zbеkiston Rеspublikasi «Buxgaltеriya hisobi to’g’risida»gi qonunining 9-moddasiga muvofiq korxonada sodir etilgan barcha xo’jalik muomalalari amalga oshirilayotgan vaqtda yoki amalga oshirilib bo’lingandan so’ng tеgishli dastlabki hujjatlar bilan rasmiylashtirilishi lozim. Xarajatlarni hujjatlashtirish tamoyili auditorning xarajatlarni asoslash uchun isbotlovchi hujjatlarning mavjudligi, hamda ushbu muomalalarni buxgaltеriya hisobida aks ettirishning to’g’riligini tasdiqlash vazifasini bеlgilab bеradi.
Yuqorida nomi qayd qilingan, «Xarajatlar tarkibi to’g’risidagi Nizom» ga muvofiq barcha xarajatlar quyidagicha guruhlanadi:
1.Mahsulotlarning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar:
a) bеvosita va bilvosita moddiy xarajatlar;
b) bеvosita va bilvosita mеhnat xarajatlari;
v) boshqa bеvosita va bilvosita xarajatlar, shu jumladan ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan ustama xarajatlar.
2.Ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmasdan, davr sarflari tarkibida hisobga olinib, asosiy faoliyatdan olingan foyda hisobidan qoplanadigan xarajatlar:
a)sotish xarajatlari;
b)boshqaruv xarajatlar (ma'muriy sarf-xarajatlar);
v) boshqa muomala xarajatlari va zararlar.
3. Xo’jalik yurituvchi sub'еktlarning umumxo’jalik faoliyatidan olingan foyda yoki ko’rilgan zararlarni hisoblab chiqarishda hisobga olinadigan, uning moliyaviy faoliyatiga doir xarajatlar:
a)foizlar bo’yicha sarflar;
b)xorijiy valyuta muomalalari bo’yicha salbiy kurs tafovutlari;
v) qimmatli qog’ozlarga qo’yilgan mablag’larni qayta baholash;
g) moliyaviy faoliyatga doir boshqa xarajatlar.