Iqtisodiy mayishiy fanlar kafedrasi

2.1 AXBOROT TIZIMLARI VA ULARDAN FOYDALANISH

EHM ma’lumotlarni qayta ishlovchi unversal kurilma hisoblanib, telefon, magnitafon yoki televizordan farqli o’laroq oldindan berilgan funksiyalarga asosan ixtiyoriy hajmda ma’lumotlarni qayta ishlash imkoniga ega. Buning uchun, ya’ni ma’lumotni qayta ishlashi uchun tushinarli va aniq bir tilda buyruqlar ketma-ketligini (dasturni) tuzish kerak. Tuzilgan aniq bir dasturga asosan kompyuterning bajaradigan vazifasini o’zgartirish mumkin.

Zamonaviy Fizikaning gurkirab revojlanishi va uni qo’llash sohasining kengayishi dasturiy ta’minotning (DT) jadal rivojlanishiga olib keldi. Shuni takidlash kerakki 1990 yilda jahon jamiyatida dasturiy ta’minotga 100 mln. AKSH dollaridan ziyot mablag’ sarflandi. Bunda DT rivojlanishi yo’nalishi shuni ko’rsatadiki, harakatlar tendensiyasi yiliga 20% o’sib bormoqda.
AXBOROT bu - atrof muhit obyektlari va hodisalari, ularning o’lchamlari, hossalari va holatlari to’g’risidagi ma’lumotlardir. Keng ma’noda axborot insonlar o’rtasida ma’lumotlar ayirboshlash, odamlar va qurilmalar o’rtasida signallar ayirboshlashni ifoda etadigan umummilliy tushunchadir.
AXBOROT tizimi boshqarish funksiyasini amalga oshirish uchun hodimlarni turli xil axborot bilan ta’minlovchi ob’yekt hakidagi axborotni yig’ish, uzatish va qayta ishlash bo’yicha ma’lumotlar va kommunikatsiyaviy tizimni o’zida namoyon etadi.
AXBOROT jamiyatiga o’tishda kompyuter va telekomunikatsiya axborot texnalogiyalari negizida yangi axborotning qayta ishlash sanoati yuzaga keladi. Bir qator olimlar axborot jamiyatiga xos hususiyatlarni quyidagicha ko’rsatadilar.
1. Axborot inqirozi muammosi hal etildi, ya’ni axborot mo’l-ko’lligi va axborot taqchilligi o’rtasidagi ziddiyat yechildi.
2. Boshqa zahiralarda qiyoslanganda axborot ustivorligi ta’minlandi.
3. Eng yangi axborot texnika va texnalogiyalari yordamida avtomatlashtirilgan holda bilimlarni saqlash, qayta ishlash va foydalanish jamiyati shakllandi.
4. Axborot texnalogiyasi inson ijtimoiy faoliyatining barcha sohalarini qamrab olib, umumiylik hususiyatini kasb etmokda.
5. Butun insoniyat tsivilizatsiyasining axborot birligi shakllanmokda.
6. Zamonaviy axborot vositalari yordamida har bir insonning butun tsivilizatsiya axborot zahiralariga erkin kirish amalga oshdi.
Ijobiy tomonlaridan tashqari salbiy oqibatlar ham oldindan qurilgan:
A) ommaviy axborot vositalarini jamiyatga tobora ta’sir ko’rsatishi.
B) axborot texnologiyalari odamlar va tashkilotlarning hususiy hayotini buzib yuborishi.
C) sifatli va ishonchli axborotni tanlash muammosi mavjudligi.
D) ko’pgina odamlarning axborot jamiyati muhitiga moslashishi qiyinligi.
AXBOROT tizimlari ma’lumotlari bilan ishlash mutahasislarga keng yordam beradi. Muhandislar va loyihachilar ishi samaradorligini oshiradi. Hozirgi paytda axborot tizimi haqida kompyuterli texnika yordamida amalga oshiriladigan tizim degan fikr yuzaga kelgan.
Axborot tizimlarining DT deganda, hisoblash texnikasi vositalari bilan ma’lumotlarni qayta ishlash tizimini yaratish va ulardan foydalanish uchun dasturiy va hujjatli vositalarni jamlash tushiniladi.
Amaliy DT foydalanuvchining aniq vazifalarini hal etish va umuman axborot tizimining hisoblash jarayonini tashkil etish uchun mo’ljallangan.
Tizimli DT tarkibiga quyidagilar kiradi:
-operatsion tizimlar;
-servis dasturlar;
-dasturlash tillari translyatorlari;
-texnik hizmat dasturlari
Bajariladigan vazifalardan kelib chiqib OT ni uch guruhga bo’lish mumkin.
-bir vazifali (bir kishi foydalanuvchi);
-ko’p vazifali (ko’p kishi foydalanuvchi);
-tarmoqli.
Bir vazifali OT bir foydanuvchining aniq bir paytda aniq bir vazifani bajarish uchun mo’ljallangan. Bu operatsion tizimlarning tipik vakili MS DOS dir.
Ko’p vazifali OT vaqtni multi dastur rejimida tasvirlashda EHMdan jamoa bo’lib foydalanishni ta`minlaydi. Bunday sinfdagi OT ning tipik vakillari: IBM korporatsiyasining UNIX, OS 2, Microsoft Windows 95, Microsoft Windows NT va boshqalardir.
Tarmoqli operatsion tizimlar lokal va global tarmoqlarning paydo bo’lishi bilan bog’liq va foydalanuvchining hisoblash tarmoqlari barcha resurslariga kirishini ta’minlash uchun mo’ljallangan. Tarmoqli Otlarning tipik vakillari:Novell NetWare, Microsoft Windows NT, Banyan Vines, IBM LAN, UNIX, Sun firmasi maxsuloti Solfris dir.
Biroq, funksional imkoniyatlarga ko’ra, servis vositalarini quyidagi vositalarga bo’lish mumkin:
-foydalanuvchi interfeysini yaxshilovchilar;
-ma’lumotlarni buzilish va koidasiz kirishlaridan himoya qiluvchilar;
-ma’lumotni qayta ishlovchilar;
-disk va tezkor hotira qurilmasi o’rtasida ma’lumot almashuvini tezlashtiruvchilar;
-virusga qarshi vositalar.
Utilitalar foydalanuvchiga qo’shimcha xizmatlarni asosan disklar va faylli tizimlar bo’yicha hizmat ko’rsatish ko’rinishida taqdim etadi. Utilitalar quyidagi vazifalarni bajarishga yo’l qo’yadi:
-disklarga xizmat ko’rsatish;
-fayl va kataloglarga xizmat ko’rsatish (xuddi qobiqlar kabi);
-arxivni yaratish va yangilash;
-turli rejim va formatlarda matnli va boshqa fayllarni bosish;
-kompyuterni virusdan himoya kilish.
Virusga qarshi himoyali dasturiy vositalar viruslarni topish va davolashni ta’minlaydi.
Muharrirlar deb matnlar, grafik ma’lumotlar va illyustratsiyalarni yaratish va o’zgartirtishlar uchun mo’ljallangan ADPga aytiladi.
Matnli(matnli) muharrirlar matnli axborotni qayta ishlash uchun mo’ljallangan va asosan quyidagi vazifalarni bajaradi:
Matnni faylga yozish, qo’shimcha kiritish, chiqarib tashlash, ramzlar, qatorlar, matn parchalarini almashtirish, orfografiyani tekshirish, matnni turli shirftlarda bezash.
Grafik muharrirlar diagramma, illyustrayiya, chizma va jadvallarni o’z ichiga olgan grafik xujjatlarni qayta ishlash uchun mo’ljallangan. Figura va shriftlar o’lchamini boshqarish, figura va harflarni ko’chirish, turli tasvirlar xosil qilishga yo’l qo’yiladi. Ancha mashhur grafik muharrirlardan PC Paintbrush, Boieng Graf va boshqalarni keltirish mumkin. Nashriy tizimlar o’zida matnli va grafik muharirlar imkoniyatlarini birlashtiradi, grafik materiallardan sahifani shaklga keltirish va uni bosishga tayyorlash bo’yicha rivojlangan imkoniyatlarga ega.
Elektron jadvallar deb jadvallarni qayta ishlash uchun mo’ljallangan ADP elektron jadvaliga aytiladi.
Jadvaldagi ma’lumotlar ustun va qatorlar kesishgan joydagi katakchalarda saqlanadi. Bu katakchalarda sonlar, razmziy ma’lumotlar va formulalar saqlanishi mumkin. Formulalar bir katakchadagi narsani boshqasidan mustaqil tutadi. Bu sinfdagi eng ommabop ADPlarga Microsoft Excel, Lotus 1-2-3, Quattro Pro va boshqa shu kabi maxsulotlar kiradi.
Ma’lumotlar bazasi -diskda saqlanadigan maxsus ravishda tashkil qilingan ma’lumotlar turkumlarining jamlanmasidir. Ma’lumotlar bazasini boshqarish ma’lumotlarni kiritish, ularni uzatish va ma’lumotlardan turlicha foydalanish, ya’ni qo’shimcha qo’shish, olib tashlash, yangilash va hokazolarni o’z ichiga oladi. MBBTning rivojlanishi ma’lumotlar bazasida axborotni aniq bir tashkil qilishdan amaliy dasturlar mustaqilligini ta’minlaydi.
Integratsiyalashgan paketlar deb umumiy vazifadagi ADP turli dasturiy komponentlarini uzida birlashtiruvchi ADP ga aytiladi. Zamonaviy integratsiyalashgan ADPlarga quyidagilarni kiritish mumkin:
-matnli muharir;
-elekton jadval;
-grafik muxharrir;
-MBBT;
-kommunikatsion modul.
CASE-texnologiyalar turli mutaxasislar:tizimli taxlilchilar, loyihachilar va dasturchilar ishtirok etadigan, odatda zamonaviy safarbarlikni talab etuvchi murakkab axborot tizimlarini yaratishda