Iqtisodiy geografiya fanining tarixiy shaklanishi va uning ichki tuzilishi, asosiy tushuncha va qonuniyatlari Reja

Alisher Navoiy State Prize (1991)
his penname Cho’lpon
Order of Independence (1999)
HICHMning iqtisodiy strategiyasi va ahamiyati
O’ttizinchi yillarda muhim masalani chuqur o’rganib, rayon ishlab chiqarish kombinatlarini (RIChK) barpo etish lozimligini ta’kidladi.
Hududiy ishlab chiqarish majmualari iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning jahon ahamiyatiga molik bo’lgan nazariy yutuqlaridan biridir. Uni yaratishda taniqli rus olimi N.N.Kolosovskiyning xizmatini ko’rsatish joiz.
Ishlab chiqarishning hududiy birliklari to’g’risida ilk bor akademik I.G.Aleksandrov mamlakatni elektrlashtirish haqida fikr bildirgan edi. Bu olim o’tgan asrning yigirmanchi yillarida turli yirik elektr stantsiyalarini loyihalashda bevosita ishtirok etib, rayon kombinatlari (RK) to’g’risidagi nazariyasini yaratadi.
Keyinchalik N.N.Kolosovskiy I.G.Aleksandrovning RIChK to’g’risidagi nazariy ishidan Ural, Sibir va qozog’iston kabi yirik rayonlar misolida amaliy foydalandi, uni boyitdi va shu asosda o’zining rayon komplekslari (majmualari) to’g’risidagi ilmiy g’oyasini yaratdi.
N.N.Kolosovskiy 1947-yilda hududiy ishlab chiqarish (aniqrog’i, ishlab chiqarishning hududiy birikmalari yoki komplekslari) mavzusida o’z maqolasini chop ettirdi.
under the leadership of JosQulay sharoitlarda va ishlab chiqarishni hududiy jihatdan to’g’ri tashkil etib kattaroq majmualarni ham shakllantirish mumkin.
Bu borada. Farg’ona vodiysida, Mirzacho’l yoki qarshi zonasida. Angren-Olmaliq tog’-kon sanoati rayonida mukammal HIChMlarni yaratishga imkoniyatlar mavjud.eph Stalin
Chunonchi, hatto oddiy sanoat yoki agrosanoat tuguni ham bunday majmua sifatida ko’rilishi mumkin. Bu, shubhasiz, ishlab chiqarishning hududiy tashkil etilishida nihoyatda ilg’or va iqtisodiy jihatdan samarador bo’lib, viloyatlar yoki rayonlarning mamlakatimiz mehnat taqsimotida tutgan o’rnini, belgilab beradi.
Ushbu g’oyaning ahamiyati milliy iqtisodiyotni davlat tomonidan boshqarishda katta mazmunga ega. Ayniqsa, mustaqil mamlakatning izchil mintaqaviy siyosatini amalga oshirishda HIChM g’oyasini tadbiq etish juda qo’l keladi.
Biroq bunday majmualarni katta hududlardan ko’ra kichik joyda ixcham qilib yaratish ko’proq samara beradi va ularni boshqarish ham qulay bo’ladi.
Rivojlangan xorijiy mamlakatlardagi kichik HIChMlar aynan shuni isbotlaydi.
Markaziy Osiyo va, ayniqsa, O’zbekiston Respublikasida HIChMlar o’ziga xos mintaqaviy xususiyatlarga ega.
Jumladan, bunday hududiy majmualar respublikada qulay tabiiy sharoitda, aholi va mehnat resurslari bilan yaxshi ta’minlangan rayonda va faqatgina energetika emas, balki agrosanoat asosida ham vujudga kelmoqda.
O’zbekiston HIChMlari sug’oriladigan dehqonchilik, agrosanoat tarmoqlari va mehnatni ko’p talab qiluvchi korxonalarni o’z ichiga olar ekan. Bunga yaqqol misol bo’lib Farg’ona majmuasi xizmat qiladi.
Keng ma’noda yoki haqiqiy hududiy ishlab chiqarish majmualari ham turli bosqichda bo’ladi.
Qulay sharoitlarda va ishlab chiqarishni hududiy jihatdan to’g’ri tashkil etib kattaroq majmualarni ham shakllantirish mumkin. Bu borada. Farg’ona vodiysida, Mirzacho’l yoki qarshi zonasida. Angren-Olmaliq tog’-kon sanoati rayonida mukammal HIChMlarni yaratishga imkoniyatlar mavjud.
Hududiy majmualar faqat iqtisodiyotgina emas, balki noishlab chiqarishda, jumladan, aholiga xizmat ko’rsatish sohalarini hududiy tashkil etishda ham bor. Chunonchi, tibbiyot, savdo majmualari (komplekslari) shular jumlasidandir.
Masalan, korxona yonida dorixona, poliklinika, diagnostika (tashhis) markazi, bolalar uchun bog’cha va yaslining birgalikda joylashuvi, sartaroshxona, turli xil ta’mirlash korxonalari, kimyoviy tozalash, hammom va boshqalar bir joyda hududiy majmua shaklida tashkil etiladi.
O’zbekiston sharoitida paxta tozalash zavodi bilan yonma-yon yoki ularning yaqinida yog’ zavodi qurish maqsadga muvofiq bo’ladi. Agar ular yaqinida paxtazorlar va chorvachilik fermalari bo’lsa, yana ayni muddao bo’lar edi.
Yuqoridagi fikr shundan dalolat beradiki, bunday majmualarni kichik joyda yaratish ma’qul. Chunonchi, O’zbekiston sharoitida paxta tozalash zavodi bilan yonma-yon yoki ularning yaqinida yog’ zavodi qurish maqsadga muvofiq bo’ladi. Agar ular yaqinida paxtazorlar va chorvachilik fermalari bo’lsa, yana ayni muddao bo’lar edi.