Iqtisodiy bilim asoslari

4. O‘zbekistonda kichik va oilaviy biznes hamda xususiy tadbirkorlikning yanada erkinlashtirilishi, rag‘batlantirilishi va davlat tomonidan qo‘llab- quvvatlanishi.

Ko‘pgina davlatlarda oilaviy tadbirkorlik jami biznesning 70 foizini tashkil qiladi va iqtisodiy o‘sish hamda bandlikni ta’minlashda asosiy o‘rin egallaydi. Masalan, Ispaniya davlatida jami biznes bilan shug’ullanayotganlarning 70 foizi – oilaviy korxonalar bo‘lib, davlat doirasida yaratilgan YaIM ning 65 foizi ular zimmasiga to‘g’ri keladi. Lotin Amerikasi mamalakatlarida oilaviy firmalarning YaIMdagi ulushi 60 foizni tashkil qiladi.

Jahondagi taniqli oilaviy firmalar qatoriga Italiyaning Salvatore Ferragamo, Benetton va Fiat Group; Fransiyaning L’ Oreal, Carrefour Group, LVMH va Michelin; Janubiy Koreyaning Samsung, Hyundai Motor hamda LG Group; Germaniyaning BMW va Siemens; Yaponiyaning Kikkoman va Ito-Yokado; AQSHning Ford Motors CO hamda Wal-Mart Stores kabilarni kiritish mumkin.

Oilaviy tadbirkorlikning mamalkatimiz iqtisodiyotida tutgan o‘rni va aholining turmush darajasiga ta’sirini ushbu biznes shaklining iqtisodiy va ijtimoiy funksiyalari bilan ifodalash mumkin bo‘ladi. Shunga ko‘ra, oilaviy tadbirkorlik quyidagi iqtisodiy funksiyalarni bajaradi:

1. Oilaviy biznes o‘rta sinf shakllanishining bir elementi sifatida siyosiy barqarorlik va demokratik jamiyat rivojlanishi garovidir.

2. Oilaviy biznes vakillari nafaqat o‘zini samarali ish bilan ta’minlash, balki yangi ish o‘rinlarini ham yaratishga qodir.

3. Taraqqiy etgan oilaviy biznes iste’molchilarning asosiy qatlamiga xizmat qilish, tovarlar (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish bilan birgalikda o‘zgarib turadigan bozor va iste’molchi talablariga mos keladi.

4. Kichik tadbirkorlik sohasi innovatsiya kiritish, egiluvchanlik xususiyatlariga ega bo‘lib, eng ko‘p yangi, riskli mahsulot va xizmatlarni o‘zlashtiradi.

5. Kichik biznes kishining ichki salohiyatini yuzaga chiqarish, o‘zining mehnat faoliyatini amalga oshirish yo‘li hisoblanadi.

6. Oilaviy tadbirkorlikning ommaviy rivojlanishi aholining ijtimoiy psixologiyasini ijobiy o‘zgarishiga va yangi ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarga moslashsishiga yordam beradi.

Yuqorida sanab o‘tilgan oilaviy tadbirkorlikning iqtisodiy funksiyalari bilan bir qatorda quyidagi ijtimoiy funksiyalari ham mavjud:

1. Ijtimoiy keskinlikni yumshatish va bozor munosabatlarini demokratlashtirish.

2. Mamlakatda aholini ijtimoiy himoyalash va ishsizlik darajasini kamaytirish maqsadida oilaviy tadbirkorlikni yanada rag’batlantirish asosida yangi ish o‘rinlarini yaratish.

3. Oilaviy tadbirkorlik ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonlariga kam foydalaniladigan mehnat resurslari (pensioner, nogiron, talaba va o‘quvchilar)ni jalb qilishga yordam beradi.

4. Kichik tadbirkorlik ijtimoiy mehnat munosabatlari sohasida demokratiyani kengaytirishga ko‘maklashadi. Iqtiosdiy faoliyatda ijtimoiy mavqeni tanlash tadbirkor yoki yollanma ishlovchi bo‘lish imkoniyatini beradi.

Demak, mamlakat iqtisodiyotida oilaviy biznesni rivojlantirishga qaratilgan choralarning asosiy maqsadi oilaviy tadnirkorlikning hududiy infratuzilmasini vujudga kelishi uchun iqtisodiy, huquqiy va tashkiliy sharoitlar yaratish hamda uni jdal va samarali o‘sishini ta’minlashdan iborat bo‘lishi lozim.

Hozirgi kunda oilaviy tadbirkorlik yakka tartibdagi tadbirkorlikning bir shakli sifatida amalga oshiriladi. Uning huquqiy asosi sifatida “Tadbirkorlik faoliyati erinligining kafolatlari to‘g’risida”gi O‘zbekiston Respublikasining Qonuni mavjud bo‘lib, unda oilaviy tadbirkorlik er-xotinning umumiy mol-mulki negizida amalga oshiriladigan faoliyat sifatida e’tirof etilgan.

Shuningdek “oilaviy tadbirkorlik” tushunchasiga “Oilaviy tadbirkorlik to‘g’risida”gi O‘zbekiston Respublikasining qonunida kengroq ta’rif berilgan bo‘lib, unga ko‘ra, oilaviy tadbirkorlik deganda oila a’zolari tomonidan tavakkal qilib va o‘z mulkiy javobgarligi ostida daromad (foyda) olish maqsadida amalga oshiriladigan tashabbuskorlik faoliyatidir. Oilaviy tadbirkorlik o‘z ishtirokchilarining ixtiyoriyligiga asoslanadi. Oilaviy tadbirkorlik yuridik shaxs tashkil etgan va tashkil etmagan holda amalga oshirilishi mumkin. Yuridik shaxs tashkil etgan holda amalga oshiriladigan oilaviy tadbirkorlikning tashkiliy-huquqiy shakli oilaviy korxonadir, — deya e’tirof etilgan.

Тadbirkor ixtiyorida bo‘lib, foyda olish maqsadida ishlatiladigan barcha moddiy vositalar, tovarlar va pul mablag’lari birgalikda tadbirkorlik kapitali deb ataladi.

Pul kapitalining iqtisodiy faoliyat omillariga sarflanishi, ularning ishlab chiqarishda qo‘llanilishi, ishlab chiqarilgan tovarlarning sotilishi va mablag’larning dastlabki shakliga qaytishi kabi bosqichlarni o‘z ichiga olgan harakati uning doiraviy aylanishini tashkil qiladi.

Ishlab chiqarishga sarflanadigan xar qanday sarmoya o‘z harakatini pul shaklidan boshlaydi. Pul (P) tegishli resurslar bozoridan zarur tovarlar, ya’ni ishlab chiqarish vositalari (Iv) va ishchi kuchi (Ik) sotib olishga sarflanadi (avanslanadi). Bu holda pul shunchaki tovarlar sotib olishgagina emas, balki ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan iqtisodiy faoliyat omillarini sotib olishga sarflanadi. Ushbu muomala sohasida pul kapitali o‘z harakatining birinchi bosqichidan o‘tadi:
Iv

P Т

Ik
Mazkur jarayon natijasida pul shaklidagi mablag’lar unumli kapital shakliga aylanadi va ular ishlab chiqarish jarayonining potensial omillari hisoblanadi. Kapital harakatida ikkinchi bosqich ishlab chiqarish (I) jarayoni hisoblanib, uning natijasida unumli tovar (Т) shaklini oladi. Bu yerda hosil qilingan tovarlar qiymati ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchiga sarflangan qiymatdan ortiq bo‘ladi, ya’ni:
I v

Т . . . I . . . Т’

Ik
Chunki hosil qilingan tovarlar qiymatida ishlab chiqarish vositalarining ko‘chgan qiymati, ishchi kuchi qiymatining ekvivalenti va ular tomonidan vujudga keltirilgan qo‘shimcha mahsulot qiymati ham mavjud bo‘ladi.