Iqtisodiy bazis tushunchalar Iqtisodiy ehtiyoj, ne'mat va resurs tushunchalari

---

Iqtisodiy bazis tushunchalar 

     Iqtisodiy ehtiyoj, ne'mat va resurs tushunchalari 

Insoniyat tabiatdan biologik, iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, ma'naviy va boshqa 

xarakterdagi turli-tuman ehtiyojlar qurshovida yaratilgan. Bu ehtiyojlar ichida 

iqtisodiy, ya'ni moddiy ehtiyojlar muhim o'rin tutadi. Moddiy ehtiyojlar - shaxs, 

firmalar va jamiyatning faoliyati uchun zarur bo'lgan ehtiyojlarni aks ettiradi. 

Iste'molchilarning ehtiyojlari turli-tuman bo'lib, ularning ro'yxati juda keng va 

balki  son-sanoqsizdir.  Bu  ehtiyojlarni  qondirish  uchun  zarur  bo'ladigan 

tovarlar  va  xizmatlarni  shartli  ravishda  ikkiga,  ya'ni  birlamchi  ehtiyojlarni 

qondiruvchi  va  hasham  predmetlariga  bo'lish  mumkin.  Ba'zan  ayrim 

iste'molchilar  uchun  birlamchi  sanalgan  buyumlar  ikkinchi  bir  iste'molchilar 

uchun hasham va dabdaba buyumi bo' lishi ham mumkin. 

Xuddi insonlarniki singari firmalar va davlat tashkilotlarining ham ehtiyojlari 

mavjud.  Masalan,  firmalar  faoliyat  ko'rsatishi  uchun  binolar,  inshootlar, 

mashina  va  uskunalar,  xomashyo  hamda  ishchi  kuchiga  ehtiyoj  sezadi. 

Davlat  esa  mamlakat  fuqarolarining  jamoaviy  manfaatlarini  ifodalab 

kasalxonalar,  maktablar,  teatrlar,  yo'llar,  harbiy  qurol-aslahalar  va  boshqa 

ijtimoiy ne'matlarga ehtiyoj sezadi. 

Ayrim  ehtiyojlar  -  masalan,  oziq-ovqat,  kiyim-kechak,  uy-joy  insonlarning 

biologik  ehtiyojlari  tufayli,  ayrimlari  ularning mentaliteti,  ya'ni  yashash 

manzili, turmush tarzi, madaniyati, ijtimoiy statusi, urf-odatlari va qadriyatlari 

ta'sirida, ayrimlari esa texnik taraqqiyot va global rivojlanish ta'sirida vujudga 

keladi. 

Biz  moddiy  ehtiyojlarimizni  qondirish  va  farovon  hayot  kechirishimiz  uchun 

oziq-ovqatlarga,  kiyim-kechaklarga,  turli  xil  tovarlar  va  xizmatlarga  ehtiyoj 

sezamiz.  Iqtisodiy  ehtiyojlarni  qondirish  vositalari  iqtisodiy  ne'matlar  deb 

ataladi. Ayrim ne'matlarni tabiat insoniyatga iste'molga tayyor holatda in'om 

etgan  bo'  lsa  (masalan,  suv,  yovvoyi  mevalar  va  hayvonlar),  ayrimlarini 

ishlab chiqarish zarur bo' ladi. 

Ba'zan  bir  xil  ehtiyojni  turli  xil  ne'matlar orqali  qondirish  mumkin.  Masalan, 

go'sht  mahsulotiga  bo'lgan  ehtiyojimizni  mol  go'shti,  qo'y  go'shti  yoki 

parranda  go'shti  orqali  qondirish  mumkin.  Bir  xil  ehtiyojni  qondiruvchi  turli 

ne'matlar o'rinbosar ne'matlar deb ataladi. 

Ba'zan  iqtisodiy  ehtiyojlarni  birgalikda  qondiradigan  ne'matlar  guruhi  ham 

mavjud  bo'ladi.  Masalan,  avtomobilga  bo'lgan  ehtiyoj  o'z  navbatida  benzin 

va  garajlarga  ehtiyojni  yuzaga  keltiradi.  Ularni  to'ldiruvchi  ne'matlar  deb 

ataymiz. 

---

Bizning  ehtiyojlarimizni  qondirish  uchun  talab  etiladigan  aksariyat  iqtisodiy 

ne'matlarni  ishlab  chiqarish  zarur  bo'ladi.  Buning  uchun  esa  ma'lum 

miqdordagi iqtisodiy resurslar, ya'ni yer, ishchi kuchi, tadbirkorlik qobiliyati, 

boshqaruv malakasi, kapital, xomashyo va materiallar, axborot talab etiladi. 

“Iqtisodiy  resurslar”  deganda  nimani  tushunamiz?  Iqtisodiy  resurslar  - 

tovarlar  ishlab  chiqarish,  xizmatlar  ko'rsatish  va  ishlar  bajarish  jarayonida 

foydalaniladigan  barcha  tabiiy,  mehnat  hamda  inson  tomonidan  yaratilgan 

vositalarni  o'z  ichiga  oladi.  Iqtisodiy  resurslarga  yer,  kapital,  ishchi  kuchi, 

xomashyo va materiallar kabi vositalar kiradi. Ularni olti kategoriyaga ajratish 

mumkin. 

 Yer - insonga tabiat tomonidan tuhfa etilgan barcha tabiiy resurslarni, ya'ni 

iqtisodiyot  tarmoqlarida  foydalaniladigan  yer  resurslari,  yer  osti  qazilma 

boyliklari, ormonlar va suv resurslarini oz ichiga oladi. 

1. 

Kapital  yoki  “investitsion  resurslar”  ishlab  chiqarish  jarayonida 

foydalaniladigan  barcha  asosiy  vositalarni,  ya'ni  fabrika  va  zavod  binolari, 

turli  inshootlar,  qurilmalar,  mashinalar  va  asbob-uskunalar,  traktorlar, 

transport  vositalari,  kompyuter  va  axborot-kommunikatsiya  vositalarini 

ifodalaydi.  Bu  vositalarni  ishlab  chiqarish  va  jamg  arish  jarayonini 

“investitsiyalash” deb ataymiz. 

Bazan  iqtisodchilar  asosiy  vositalar  sotib  olishga  sarflanadigan  pul 

mablaglarini ham “kapital” deb atashadi. Ammo pul mablaglari ozicha hech 

qanday  tovar  ishlab  chiqarmasligini  e'tiborga  olsak,  ularni  ishlab  chiqarish 

resursi deb emas, balki “moliyaviy kapital” deb atash togriroq boladi. 

1. 

Хomashyo va materiallar - ishlab chiqarish jarayonida “asosiy kapital” 

singari uzoq muddat emas, balki qisqa muddatda, ya'ni bir ishlab chiqarish 

bosqichida qatnashadi hamda ozining qiymatini yaratilayotgan tovarga toliq 

kochirib, uning tarkibiy qismiga aylanadi. 

2. 

Ishchi  kuchi  -  tovarlar  ishlab  chiqarish  va  xizmatlar  korsatishda 

foydalaniladigan  insonlarning  barcha  aqliy  va  jismoniy  qobiliyatlarini 

(tadbirkorlik qobiliyati alohida kategoriyaga ajratiladi) aks ettiradi. Ishchilar, 

injenerlar,  quruvchilar,  iqtisodchilar,  buxgalterlar  va  boshqa  mutaxassislar 

tomonidan  bajaradigan  ishlar  “ishchi  kuchi”  yoki  “mehnat  resursi” 

tushunchasini o'z ichiga qamrab oladi. 

3. 

Tadbirkorlik qobiliyati - mehnat resurslarining alohida xususiyatga ega 

kategoriyasi  bolib,  uning  mohiyati  quyidagi funksiyalarida  o'z  ifodasini 

topadi: 

-    tadbirkor ishlab chiqarish jarayonida yer, kapital, xomashyo, ishchi kuchi 

va  bosh

qa  barcha  resurslarni  birlashtiradi  va  o'ziga  xos  “katalizator” 

vazifasini o'taydi; 

---

-     tadbirkor  biznesni  yuritish  jarayonida  firma  faoliyatining  asosiy 

strategiyasi hamda muvaffaqiyatini ta'minlab beruvchi eng asosiy qarorlarni 

qabul qilish bilan bog'liq qiyin vazifalarni zimmasiga oladi; 

-     tadbirkor  ishlab  chiqarishga  innovatsion  texnologiyalar,  yangi  mahsulot 

turlari  va  biznesni  tashkil  etishning  ilg'or  usullarini  joriy  etishga  harakat 

qiluvchi tashabbuskor shaxs hisoblanadi; 

-     tadbirkor  biznes  yuritish  bilan  bog'liq  katta  tavakkalchilikni  (riskni)  o'z 

zimmasiga 

oladi. 

Bozor 

iqtisodiyotida 

tadbirkorga 

foyda 

olish 

kafolatlanmagan, ya'ni u yilni zarar bilan yakunlashi ham mumkin. Shu tufayli 

tadbirkor nafaqat o'z kapitalini, balki sarflagan vaqti, mehnati va sha'nini ham 

tavakkalchilik ostiga tikib harakat qiladi. 

1. 

Axborot  va  nomoddiy  aktivlar  keyingi  yillarda  resurs  sifatida  katta 

ahamiyat  kasb  etmoqda.  Ayniqsa  axborot  va  kommunikasiyalar  asrida 

biznes uchun axborotning muhimligi shubhasiz. 

Iqtisodiy  ehtiyojlarni  qondirish  maqsadida  resurslardan  foydalanib  moddiy 

ne'matlar ishlab chiqarish jarayonini iqtisodiy tizim deb ataymiz.