ANDIJON MASHINASOZLIK INSTITUTI MASHINASOZLIK TEXNOLOGIYASI FAKULTETI BUXGALTERIYA HISOBI VA AUDIT YO’NALISHI K-71-20 GURUX TALABASI UBAYDULLAEV ISROILJONNING “IQTISODCHILAR UCHUN MATEMATIKA” FANIDAN TAYYORLAGAN MUSTAQIL ISHI
Mavzu: Ehtmollikning turlari ta’riflarini taqqoslash
Reja.
Reja.
Ehtmollikning klassik ta’rifi.
Ehtmollikning statistik tar’rifi.
Ehtimolning geometrik ta’rifi.
1, Ehtmollikning klassik ta’rifi. Ta’rif. Qaralayotgan A hodisaning ro‘y berishiga qulaylik yaratuvchi hollar soni m ga, umumiy hollar soni esa n ga teng bo‘lganda P(a)= ™
kabi aniqlanuvchi miqdor shu hodisaning ehtimoli deb ataladi. Ehtimollar nazariyasining tabiiy-ilmiy va texnikaviy, sotsiologik masalalaridagi turli tatbiklarida ehtimolning statistik ta’rifi deb ataluv-chi ta’rifidan foydalaniladi.
Masalan: 0 ‘yin soqqasini yoki tangani tashlash, nishonga qarata o‘q uzish va shunga o‘xshash tajribalami sharoitni o‘zgartirmagan holda cheksiz ko‘p marta takrorlash mumkin. Bu tajribalarning har birida biror hodisaning ro‘y berishi yoki ro‘y bermasligini qayd qilish mumkin. Tajribalar soni n yetarlicha katta bolmaganda bizni qiziqtirayotgan hodisar marta ro‘y bergan bo‘lsin µ=. nisbatni hodisaning chastotasi (ba’zan nisbiy chastotasi) deb ataymiz. Ba’zi bir hodisalarning ro‘y berishini kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, ko‘p hollarda tajribalar soni yetarlicha katta bolmaganda hodisa chastotasining qiymati biror o‘zgarmas son atrofida turg‘un ravishda tebranadi.
Matematika tarixidan ma’lumki, eksperimentator Byuffon tangani 4040 marta tashlab ko'rganda, gerbli tomon tushish soni 2048 ga teng ekanligini qayd qilgan. Bu hodisa chastotasi 0,5080 ekanligi ma’lum boldi.
2. Ehtimollikning statistik ta’rifi Ta’rif. hodisa n ta bog‘liqsiz tajribalarda nA marta ro‘y bersin. nA son hodisaning chastotasi, munosabat esa hodisaning nisbiy chastotasi deyiladi.Nisbiy chastotaning statistik turg‘unlik xossasi deb ataluvchi xossasi mavjud, ya’ni tajribalar soni oshishi bilan nisbiy chastotasi ma’lum qonuniyatga ega bo‘ladi va biror son atrofida tebranib turadi
.
Masalan: Misol sifatida tanga tashlash tajribasini olaylik. Tanga A={Gerb} tomoni bilan tushishi hodisasini qaraylik. Byuffon va K.Pirsonlar tomonidan o‘tkazilgan tajribalar natijasi quyidagi jadvalda keltirilgan:
Jadvaldan ko‘rinadiki, n ortgani sari nA/n nisbiy chastota 0.5 ga yaqinlashar ekan.
Tajriba o‘tkazuvchi
Tajribalar soni, n
Tushgan gerblar soni, nA
Nisbiy chastota, nA/n
Byuffon
4040
2048
0.5080
K.Pirson
12000
6019
0.5016
K.Pirson
24000
12012
Agar tajribalar soni etarlicha ko‘p bo‘lsa va shu tajribalarda biror hodisaning nisbiy chastotasi biror o‘zgarmas son atrofida tebransa, bu songa hodisaning statistik ehtimolligi deyiladi.
hodisaning ehtimolligi simvol bilan belgilanadi. Demak, yoki yetarlicha katta n lar uchun .
Statistik ehtimollikning kamchiligi shundan iboratki, bu yerda statistik ehtimollik yagona emas. Masalan, tanga tashlash tajribasida ehtimollik sifatida nafaqat 0.5, balki 0.49 yoki 0.51 ni ham olishimiz mumkin. Ehtimollikni aniq hisoblash uchun katta sondagi tajribalar o‘tkazishni talab qiladi, bu esa amaliyotda ko‘p vaqt va xarajatlarni talab qiladi.
3. Ehtimolning geometrik ta’rifi Ta’rif. hodisaning geometrik ehtimolligi deb, D soha o‘lchovini soha o‘lchoviga nisbatiga aytiladi, ya’ni
Ehtimolning klassik ta’rifiga ko‘ra - elementar hodisalar fazosi chekli bo‘lgandagina hisoblashimiz mumkin. Agar cheksiz teng imkoniyatli elementar hodisalardan tashkil topgan bo‘lsa, geometrik ehtimollikdan foydalanamiz.O‘lchovli biror soha berilgan bo‘lib, u D sohani o‘z ichiga olsin. sohaga tavakkaliga tashlangan X nuqtani D sohaga tushishi ehtimolligini hisoblash masalasini ko‘ramiz. Bu yerda X nuqtaning sohaga tushishi muqarrar va D sohaga tushishi tasodifiy hodisa
Masalan: l uzunlikdagi sterjen tavakkaliga tanlangan ikki nuqtada bo‘laklarga bo‘lindi. Hosil bo‘lgan bo‘laklardan uchburchak yasash mumkin bo‘lishi ehtimolligini toping.
B irinchi bo‘lak uzunligi x, ikkinchi bo‘lak uzunligini y bilan belgilasak, uchinchi bo‘lak uzunligi l-x-y bo‘ladi. Bu yerda , ya’ni sterjenning bo‘laklari uzunliklarining barcha bo‘lishi mumkin bo‘lgan kombinatsiyasidir. Bu bo‘laklardan uchburchak yasash mumkin bo‘lishi uchun quyidagi shartlar bajarilishi kerak:
Xulosa:
Xulosa:
Biz bu tayyorlagan mutaqil ishimizda “Iqtisodchilar uchun matematika” fanidan Extmollikning turlari ta’riflarini taqqoslash mavzusida iqtisodchilar uchun kerak bolgan extimolliklarga oid misollardan foydalangan xolda va o’zimiz bilgan ma’lumotlarni qo’shgan xolda tayyorladik.
