Iqtisod nazariyasi

2.Milliy valyutaning zaxira valyuta funksiyasi.

Oltin-valyuta zaxiralari va suveren boylik fondlari: ularni boshqarish va makroiqtisodiy barqarorlik

Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi tomonidan koronavirus pandemiyasi tufayli yuzaga kelgan inqiroz davrida oltin-valyuta zaxiralari va ularning makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashdagi ahamiyati, oltin-valyuta zaxiralarini boshqarish, shu jumladan suveren boylik fondlaridan samarali foydalanish bo‘yicha tahliliy tadqiqot o‘tkazildi. Oltin-valyuta zaxiralarini boshqarish bo‘yicha xalqaro amaliyot hamda xalqaro zaxiralar yetarliligi o‘lchovchi mezonlar o‘rganildi. Koronavirus inqirozi davrida O‘zbekiston oltin-valyuta zaxiralaridagi o‘zgarishlar, ularning yetarliligi darajasi chuqur tahlil etildi. Shu bilan birga, xalqaro tajribada suveren boylik fondlarining (Sovereign Wealth Funds) o‘rni, ushbu fondlarni samarali boshqarish hamda O‘zbekiston Tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasini boshqarish amaliyotiga alohida to‘xtalib o‘tildi.

Oltin-valyuta zaxiralari va suveren boylik fondlari: ularni boshqarish va makroiqtisodiy barqarorlik

Suveren boylik fondlari: maqsadlari, ularni boshqarish

Suveren boylik fondi turli manbalardan shakllantiriladigan davlat investitsiya fondi hisoblanadi. Odatda suveren boylik fondlarida jamg‘ariladigan mablag‘lar tabiiy resurslar eksportidan tushadigan (kutilganidan) ortiqcha tushumlar, tashqi savdo profitsiti, byudjet profitsiti, valyuta operatsiyalari, xususiylashtirishdan olinadigan mablag‘lar hisobiga shakllanadi. Ayrim mamlakatlarda suveren boylik fondlarining ma’lum bir qismi oltin-valyuta zaxiralari tarkibiga kiritilishi mumkin.

Dunyo bo‘ylab suveren boylik fondlarining aksariyati tabiiy resurslarni eksport qiluvchi mamlakatlarga tegishli. Suveren boylik fondlari maqsadlaridan kelib chiqib ularni turli guruhlarga ajratish mumkin:

1) Barqarorlashtirish fondlari;

2) Jamg‘arma yoki kelajak avlod fondlari;

3) Davlat pensiya zaxira fondlari;

4) Zaxira investitsiya fondlari;

5) Strategik rivojlantirish milliy boylik fondlari.

O‘zbekiston suveren boylik fondi – O‘zbekiston Tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasi

O‘zbekiston Tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasi (O‘zTTJ) 2006 yilda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzurida tashkil etilgan va O‘zbekiston Respublikasining suveren boylik fondi hisoblanadi. O‘zTTJ faoliyatining asosiy maqsadi iqtisodiyotning yetakchi, xususan, bazaviy tarmoqlarini modernizatsiya qilish va texnik jihatdan qayta qurollantirish bo‘yicha loyihalarni amalga oshirilishini ta’minlash, mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishga erishish hamda samarali tarkibiy va investitsiyaviy siyosatni amalga oshirishdan iborat.

O‘zTTJ mablag‘larini shakllantirish manbalari quyidagilar etib belgilangan:

- strategik resurslarga belgilangan chegara narxdan jahon narxining oshishi natijasida tushadigan mablag‘lar;

- davlat mulkini xorijiy investorlarga chet el valyutasiga sotishda Davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishda hisobga olingan hajmlardan ortiqcha tushadigan mablag‘lar;

- Jamg‘arma aktivlarini boshqarishdan, shu jumladan Jamg‘arma mablag‘larining bo‘sh qoldiqlarini joylashtirishdan keladigan daromadlar hamda qonun hujjatlariga muvofiq boshqa manbalar.

“O‘zbekiston Respublikasining Tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasi, jamg‘arma mablag‘larini shakllantirish va ulardan foydalanish prinsiplari to‘g‘risidagi nizom”ga asosan O‘zTTJ jami aktivlarining kamida 40 foizi Markaziy bankka ishonchli boshqaruv uchun belgilangan tartibda o‘tkaziladi. Markaziy bank tomonidan oltin-valyuta zaxiralarini boshqarishda O‘zTTJ tomonidan ishonchli boshqaruvga topshirilgan bo‘sh mablag‘lari ham hisobga olinadi. Bunda, jamg‘arma mablag‘lari yuqori likvidli, ishonchli xorijiy moliya vositalariga joylashtiriladi. 2016 yil 31 dekabr holatiga ishonchli boshqaruvga berilgan bo‘sh pul mablag‘lari hajmi 43,1 trln. so‘m ekvivalentiga teng bo‘lgan bo‘lsa, ularni investitsiya qilishdan olingan daromadlar 61 mlrd. so‘m (daromadlilik – 0,14 foiz) ekvivalentini tashkil etdi (O‘zTTJ, 2018).

2018 yil yanvar oyidan 2019 yil iyun oyigacha bo‘lgan muddatda Markaziy bankning O‘zTTJ oldidagi majburiyatlari hajmi 12,4 mlrd. AQSh dollaridan 10,8 mlrd. AQSh dollariga kamaygandan so‘ng, 11 mlrd. AQSh dollari atrofida muvozanatga keldi (6-rasm).

O‘zTTJning Markaziy bankka ishonchli boshqaruvga topshirilgan mablag‘laridan tashqari boshqa mablag‘lari uzoq muddatli investitsiyalar va kreditlarga yo‘naltiriladi. O‘zTTJdan kreditlar berish va kredit liniyalarini ochish, shuningdek kreditlari tarkibini o‘zgartirish faqat O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarorlari asosida amalga oshiriladi.

O‘zTTJ tomonidan ochiqlangan ma’lumotlarga ko‘ra, 2017 yil 31 dekabr holatiga jamg‘arma tomonidan kapitalga kiritilgan investitsiyalar hajmi 2016 yilga nisbatan 11,8 barobarga (valyuta liberalizatsiyasi ta’sirini hisobga olgan holda) yoki 543 mlrd. so‘mdan 6,4 trln. so‘mga ko‘paydi (2-jadval). Xususan, O‘zTTJning Asaka bank, O‘zsanoatqurilishbank, Agrobank, Ipoteka bank, Turon bank hamda 2017 yilda yangi tashkil etilgan O‘zagroeksportbank ustav kapitalidagi ulushi 60 foizdan oshdi. Chet kapitali ishtirokidagi kompaniyalar kapitaliga kiritilgan investitsiyalar hajmi 450,6 mlrd. so‘mga yetdi.

2017 yilda uzoq muddatli investitsiyalardan olingan dividendlar 42,1 mlrd. so‘mga yetdi. Bunda, uzoq muddatli investitsiyalarning daromadliligi 0,7 foizni tashkil etdi.

Shu bilan birga, davlat tomonidan tasdiqlangan loyihalarni moliyalashtirish maqsadida O‘zTTJ tomonidan davlat ulushi mavjud banklarga uzoq muddatli kreditlar ajratilgan. 2017 yil 31 dekabr holatiga mazkur kreditlar hajmi 38,3 trln. so‘mga yetdi (3-jadval). Ushbu kreditlardan olingan foiz daromadlari esa 592,2 mlrd. so‘mni (daromadlilik – 1,5 foiz) tashkil etdi.

Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan kelib chiqib, O‘zTTJ mablag‘laridan yanada samarali foydalanish maqsadida quyidagilar taklif etiladi:

- davlat ulushi mavjud banklar ustav kapitaliga kiritilgan investitsiyalardan olinayotgan dividendlarning juda kamligini hisobga olib, bank tizimini isloh qilish, xususan xususiylashtirish jarayonlarini jadallashtirish hamda bank kapitalidan qaytgan O‘zTTJ mablag‘larini istiqbolli loyihalarni moliyalashtirishga yo‘naltirish;

- davlat dasturlari doirasida O‘zTTJ mablag‘lari hisobidan moliyalashtirilgan (qo‘shma moliyalashtirilgan) loyihalar samaradorligini eks-post (ex post) tahlil qilish;

- O‘zbekistonning uzoq muddatli maqsadlaridan kelib chiqib, O‘zTTJni negizida Kelajak avlod fondi, Infratuzilma fondi hamda Barqarorlashtirish fondini tashkil etish; bunda,

1) Kelajak avlod fondining maqsadi – vaqt o‘tishi bilan mamlakatdagi qayta tiklanmaydigan tabiiy resurslar zaxiralarining kamayib borishini hisobga olgan holda, mazkur fondga yo‘naltirilgan mablag‘lar qiymatini saqlab qolish hamda investitsiya risklarini boshqarish va investitsiyalarni diversifikatsiya qilish orqali aktivlardan maksimal darajada daromad olishni ko‘zlash;

2) Infratuzilma fondining maqsadi – O‘zbekiston iqtisodiyotining barqaror o‘sishi ta’minlash hamda iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish, to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni jalb qilish va yangi ish o‘rinlarini yaratish maqsadida infrastrukturani rivojlantirishga investitsiyalar kiritish;

3) Barqarorlashtirish fondi maqsadi – qisqa muddatli makroiqtisodiy beqarorlikka qarshi “bufer” vazifasini o‘tash etib belgilashni nazarda tutish.