мажбурий характерга эга булган. Натижада
биргина соликларнинг
узиёк халкнинг гарданига огир юк булиб тушган.
Хонликлар даврида халк хужалигининг нотекис ривожланипш
ва ижтимоий хдёт гараккиётига салбий таъсир курсатган омил-
лардан бири - соликлар ва турли мажбуриятларнинг бетартиб
тизими эди. Х,укмрон дойра айрим вакилларининг бу борадаги
узбошимча хатти-харакатлари ахоли турмуш даражасининг пасайи-
шига, унинг баъзи катламларининг камбагаллашувига олиб келар
эди. Шундай хусусий холлардан бири хакида Хожа Самандар
Термизий келтирган маълумот диккагга сазовордир. Унинг
ёзишича, Карши якинидаги Пуран кишлогидан утган Насаф хокими
Мухаммаджон — бий юз бир кишининг
бугдой экилган даласини
куриб: «(шу даладан» хар куни менинг отларимга (озик) берилсин»,
- деб амр этади. Муаллифнинг таъкидлашича, бу дал ага ишлов
берган чол талон-торож эгилиб «...у томонидан экилган бугдой
(амир) отларига ем булди»2.
Узаро низолар окибагида шахарлар, кишлоклар ва кичик
шахарлар уртасидаги ижтимоий-иктисодий алокалар узилиб колар
эди. Бу холат, айникса, савдо сохасида яккол кузга ташланади.
Алохида гаъкидлаб утмок даркорки,
хажм жихатидан кичикрок
булган баъзи шахарларда савдо мунгазам эмас, балки хафтанинг
маълум бир кунларида булган. К,ишлоклар ва кичик шахарлар
турли тоифадаги олиб-сотарлар, к ап а савдогарлар курсатмасига
биноан хом ашёнинг ялпи харидини амалга оширувчи шахслар
томонидан тез-тез катнаб, савдо-сотик килинадиган ерлар булиб,
улар уз фаолияти билан товар айирбошлаш
хамда махаллий ишлаб
чикариш тараккиётига катта хисса кушганлар. Айрим даврлар
мобайнида кузатилган сиёсий ихтилофлар натижасида бу алокалар
издан чикиб, иктисодиёт, хусусан савдо равнакининг сусайишига
олиб келган.
Ахоли турмуш даражасининг пасайиб бориши натижасида
куп холларда кимматчилик булиб турган. 1677 йили Хивадан
Россияга кайтган Василий Даудов жумладан, куйидагиларни кайд
этган эди: «Мггдад нули ва нон ва от-улов йук эди,
уруш ва катга
узаро низолар сабаб Бухоро ва Хивада нон ва хар кандай овкатни
жуда киммат нархда сотиб олдик»1. Рус кишиси томонидан
билдирилган бу фикр Абулгозийнинг бошка бир маълумоти билан
Хам тасдикланади. Унинг баён этишича, х,окимият учун авж олган
курашлар
окибатида
Шахарлардан
фаркли
равишда
чекка
76
www.ziyouz.com kutubxonasi
к;ишлок;лар ахрлисининг катта к;исми мана шу солщларни тулай
олмасдан к;ийналар эдилар. Бу эса халк;нинг мах,аллий хукмдор-
ларга нисбатан газабини янада к;узгатиб, уларга к;арши халк;
харакагларини содир булишга сабаб булган. Биргина XIX асрда
Бухоро амирлиги ва К|ук;он хонлигида ана шундай к;узголонлардан
унга як;ини содир булганлиги фикримиз далилидир. Масалан,
йирик к;узголонлардан бири 1612 йилда Тошкент ва Самаркандца,
1709 йилда Бухоро да, 1714-1720 йилларда Самаркандца, XVIII
асрнинг 20, 40-йилларида Кармана, Миёнкол, Шахрисабз ва бопща
жойларда кутарилган халк; к;узголонларидир.
XVII аср охири XVIII аср бошларида
тинимсиз булиб турган
узаро курашлар,
сиёсий тартибсизликлар халк; оммасининг
ахволини огирлаштиради, соликлар купайиб, порахурликнинг авж
олиши, бошбошдок;лик мамлакат хужалигининг вайрона долга
келиб, издан чикишига олиб келади.
Шундай огир вазиятда вафот
этган Субхрьщулихон уРнига Убайдуллахон (1702-1711) тахтга
утиради. У марказий хркимиятни мустах^амлаш, мустак;илликка
интилган бебош амирларни буйсундириш, кутарилган к;узголонни
бостириш учун тинимсиз урушлар олиб борди. Убайдуллахон
йирик зодагонлар, к;абила бошлик;ларининг мавк;еини пасайтириш,
сиёсий тарк;ок;ликни бартараф этиш мак;садида уларни марказий
докимиятдан четлаштирди, х>атто диний-сиёсий
докимиятга катта
таъсири булган Жуйбор шайхларини солик; туламаслик имтиёзидан
махрум эгди. Яна давлатни болщаришга х1унармандлар ва
савдогарларнинг болаларини жалб к;илиб, узига ишончли янги
амалдорларни шакллантиришга х,аракат дилган Убайдуллахон
фаолияти ю кор и габак;а вакилларининг норозилигига сабаб булган
булса, 1708 йилда марказий хркимиятни кучайтириш учун утказган
пул ислохрти
ахолинининг урта табак;аси орасида хам хоннинг
таъсирини анча пасайтиради.
Хонликларда давлатларнинг умумий хазинаси молия булими
томонидан назорат к;илинган. Хусусан Бухоро амирлигида молия
ишларига радбарлик к;илиш ва назорат к;илиб туриш
Do'stlaringiz bilan baham: