Iot ning yaratilishi va qo’llanish sohalari iot ning paydo bo’lishi va rivojlanish bosqichlari

1.3 Qishloq xo’jaligida IOT texnologiyalaring o’rni.
2017-yildan 2022-yilgacha butun dunyo bo‘ylab «aqlli» qishloq xo‘jaligi uchun avtomatlashtirilgan tizimlar va texnologiyalarning ommalashishi taxmin qilinmoqda. Xususan, VRT (o‘zgaruvchan tezlikdagi texnologiya) tizimi va GPS-qabul qiluvchi qurilmalar ushbu tarmoq o‘sishiga salmoqli hissa qo‘shadi.
Joriy yilning 29-noyabrida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti «Innovatsion rivojlanish vazirligini tashkil etish to‘g‘risida»gi farmonga imzo chekkan edi.
Farmonga ko‘ra, qishloq xo‘jaligiga innovatsiyalarni joriy etish sohasida eng avvalo, mavjud yer, suv va boshqa tabiiy resurslardan oqilona foydalanish imkonini beruvchi «Aqlli qishloq xo‘jaligi» konsepsiyasiga asoslangan qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining zamonaviy sinalgan shakllarini joriy etish, agrar sektorda qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini maksimal darajada avtomatlashtirish, hosildorlikni jiddiy oshirish va moliyaviy ko‘rsatkichlarni yaxshilash, shuningdek, mamlakat oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash imkonini beruvchi innovatsion g‘oyalar, ishlanmalar va texnologiyalarni joriy etishga ko‘maklashish kabi vazifalar vazirlikning asosiy faoliyat yo‘nalishlari etib belgilandi.
Ushbu bo’limda dunyo agrar sohasiga innovatsion g‘oyalar, ishlanmalar va texnologiyalarni joriy etishni ko‘zda tutuvchi «Aqlli qishloq xo‘jaligi konsepsiyasi” xususida so‘z yuritamiz.
Albatta, bularning ustida ishlash uchun hozirgidan tamomila boshqacha mashinalar va agregatlar kerak. Ta’kidlash joizki, qishloq xo‘jaligi texnikalari ishlab chiqaruvchi dunyoning yetakchi kompaniyalari o‘z taraqqiyot strategiyalarini dehqonchilik jarayonlarini raqamlashtirish va avtomatlashtirish ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda belgilab olishni allaqachon boshlab yuborishgan.
Masalan, AQShning Jon Dir (Deere & Company) kompaniyasi qishloq xo‘jaligi texnikalari ishlab chiqarish bo‘yicha dunyoda yetakchilardan biri. Kompaniya o‘z traktorlariga IoT (Internet of Things — narsalar interneti) datchiklari va veb-interfeyslar bilan qo‘llab-quvvatlangan majmualarni joriy etishga kirishgan. Agrar texnikalar sohasida «aqlli» qurilmalarni qo‘llash darajasi bo‘yicha Yevropa hozircha AQShdan ortda qolmoqda. YeIda 80 foiz qishloq xo‘jaligi texnikalari navigatsiya tizimlari bilan sotilishiga qaramay, ularning qariyb 30 foizi amalda tarmoqqa ulangan xolos. Bunga sabab, YeIda yirik fermer xo‘jaliklari AQShdagiga nisbatan ancha kam. Chunki Yevropada yetarli texnikalarga ega kichik oilaviy fermalar ustuvorlik qiladi va ularni ancha qimmat bo‘lgan «aqlli»lariga almashtirishga shoshilishmaydi.
Asosiy innovatsion yechimlar - Uchuvchisiz transport vositalari. Tractica konsalting kompaniyasi ma’lumotiga ko‘ra, 2024-yilga borib, qishloq xo‘jaligi robotlari yetkazib berish 32 mingtaga oshib, 594 ming birlikni tashkil etadi. 2016-yili dunyo bo‘yicha agrar ishlab chiqarish kompleksi (AIChK)ni robotlar bilan ta’minlovchi 150dan ortiq sanoat ishtirokchilari ro‘yxatga olingan. Tahlilchilar AIChKda robotlar qo‘llashning quyidagi muhim sohalariga e’tibor qaratishadi:
- haydovchisiz traktorlar va uchish apparatlari;
- moddiy resurslarni boshqarish;
- qishloq xo‘jaligi vegetatsiyasi avtomatlashtirilgan tizimlari;
- o‘rmon va yerosti boshqaruvi;
- qoramol fermalarini boshqarishning avtomatlashtirilgan tizimlari.
Traktor va yuk tashuvchi mashinalarga o‘rnatilgan o‘ziyurar tizimlarning inson omili ta’sirini kamaytirish bilan bir qatorda, yana bir muhim afzalligi bor: ular don va yonilg‘i o‘g‘irligini kamaytirishga imkon beradi.
Intellektual fermalarda nafaqat haydovchisiz transport vositalari, balki kamera va yuqori sezuvchi sensorlar bilan ta’minlangan uchuvchisiz uchish apparatlaridan ham foydalanish mumkin. Ular bir necha soat davomida qishloq xo‘jaligi uchastkalarida tadqiqot olib borish, kamera va sensorlar yordamida yiqqan ma’lumotlarni fermerga yetkazish, maydonlar elektron xaritasini 3D formatda yaratish, ekinlarni samarali o‘g‘itlash maqsadida me’yorlashtirilgan vegetatsiya indeksini hisoblash, olib borilayotgan ishlarni xatlash, yerni himoyalash va boshqa imkoniyatlarga ega. Hozirda uchuvchisiz qurilmalardan AQSh, Xitoy, Yaponiya, Braziliya va YeI mamlakatlari qishloq xo‘jaliklarida keng foydalanilmoqda.
Datchik va sensorlar. Dehqonchilikda datchik va sensorlardan foydalanish — intellektual ferma tashkil etishda muhim qadam hisoblanadi. O‘nlab kvadrat kilometr joydan ular radiokanallar orqali nazoratdagi ob’yektlar holati — asosan, tuproqning namlik darajasi, harorat, o‘simlikning sog‘lomlik darajasi, yonilg‘i zaxirasi va boshqa muhim parametrlar haqida uzluksiz ma’lumot yetkazib tura oladi.
Masalan, nazorat nuqtalariga o‘rnatiladigan sensorlar tuproq xususiyatlarining asosiy tizimlarini aniqlashga moslashtirilgan. Datchiklar esa tabiiy xilma-xillik (relef, tuproq turi, yorug‘lik, ob-havo, begona o‘tlar va zararkunandalar miqdori), kasallikka chalingan o‘simlik, hosildorlik haqida oldindan ma’lumot beradi. Sensor va datchiklar nafaqat ekin yetishtirishga, balki hosilni to‘liq saqlashga ham yordam beradi. Bularning bari o‘simliklarni parvarishlashga aql bilan yondashuvni ta’minlaydi.
Elektron qurilmalar chorvachilik va baliqchilik xo‘jaligini samarali boshqarishga ham yordam beradi — qoramollar joylashgan joy va ob-havo o‘zgarishlarini nazorat qiladi. Bunday qurilmalar orqali fermerlar allaqachon jonivorlar homiladorligi, sog‘ish vaqti va kasallik belgilarini aniqlashni o‘rganib olishgan.
Qoramollarni sun’iy yo‘ldosh orqali nazorat qiluvchi «FindMySheep» mashinalararo yechimi bunga ajoyib misol bo‘la oladi. Bu tizim datchiklari xaritada har qanday hayvonning harakatini ko‘rsatib, ularni biriktirib turadi. «General Alert»ning boshqa bir tizimi esa fermalardagi hayvonlarni kuzatish bilan birga, ularning salomatliklarini ham tekshiradi.
«Aqlli» suv ta’minoti - Dunyo bo‘yicha 70 foiz toza suv qishloq xo‘jaligi uchun sarflanar, achinarlisi uning 60 foizi shunchaki isrof bo‘lib ketar ekan. Bu muammoni ham aqlli tizim hal qiladi - tizim suv nasoslarini masofadan turib boshqarish imkonini berib, fermerlarni suv oqishi va yetishmovchiligi haqida ogohlantiradi. Hindistonlik fermerlar bu borada «Nano Ganesh» mobil tizimidan foydalanishadi. Tizim yordamida ular suvni, mablag‘larini va vaqtlarini tejab qolishga erishmoqdalar.
Chilida esa mevalar plantatsiyasini datchiklar bo‘yicha sug‘orish suv sarfini 70 foizga kamaytirish imkonini bermoqda. Albatta, bunday tadqiqotlar dunyo bo‘ylab olib borilyapti. Masalan, NASA AQSh geologiya xizmati bilan hamkorlikda sun’iy yo‘ldosh yordamida shtatlar hududida tuproq namligi haqida dolzarb ma’lumotlarni qo‘lga kiritgan.
Barchasi odamlar uchun - Qishloq xo‘jaligiga intellektual texnologiyalarni joriy etish iste’molchilari, albatta, fermerlar va fermalar rahbarlaridir. Texnologik provayderlar esa yetkazib beruvchilar hisoblanadi. Ular iste’molchilar uchun innovatsion dasturlar yoki mobil ilovalar, M2M uskunalari, datchiklar va kuzatuv qurilmalari, aloqa kanallari, ma’lumotlarni tahlil qilish vositalari va boshqa aqlli yechimlar ishlab chiqish uchun javobgardir. Ammo, har bir ferma (har bir fermer) ham internetga ulangan emas. Hatto tarmoqqa ulanish uchun uncha katta bo‘lmagan fermaga yetarlicha sarmoya lozim. Budjeti kam xo‘jaliklarga qanday yordam berish kerak?
Masalan, 10 million kamrentabelli fermalarga ega Afrikada «Esoko» mahalliy ishlanma yordamga keldi. Ishlanma fermerlarga xo‘jaliklari holati, ob-havo, mahsulot yetishtirish bo‘yicha tavsiyalar haqidagi muhim ma’lumotlarni taqdim etadi. Shu tizimda «eBay» usulidagi internet-do‘kon ham faoliyat ko‘rsatadi. Uning eng ommalashgan funksiyasi fermerlarga turli mahsulotlarning joriy narxini ko‘rsatib turishidir. Bu orqali ular mahsulotini foydali narxlarda sota oladilar. Mazkur tizim natijasida shaxsiy xo‘jaliklar daromadi ikki yilda 12 foizga o‘sgan.
Yaponiyaning «SoftBank» mediakorporatsiyasi esa iyul oyida Kolumbiyada aqlli datchiklar parvozi sinovini yakunladi. Sholi maydonlari uchun mo‘ljallangan bu qurilma tuproq va suvning ozuqaviy miqdori, namlik va harorat darajasini o‘lchaydi hamda yig‘ilgan ma’lumotlarni smartfonlar orqali har bir fermerga individual jo‘natadi.
O‘zining barcha afzalliklariga qaramay, aqlli qishloq xo‘jaligi hali rivojlanishning boshlang‘ich bosqichida. «AQShning Trimble» kompaniyasi hisobotiga ko‘ra, dunyodagi har to‘rtta fermadan faqat bittasi ma’lumotlar yig‘ish bazasidan foydalanadi. Bunga moliyaviy omillar (bunday infratuzilmani tashkil etish fermerlar tomonidan salmoqli dastlabki sarmoya talab qiladi) asosli to‘siq bo‘lib turibdi. Bundan tashqari, ma’lumotlar xavfsizligi, dehqonchilikdagi o‘ziga xos siyosat va ob-havo ham aksariyat fermerlarni ikkilantiradi.
Sarmoyalar - Qishloq xo‘jaligidagi AT-muvaffaqiyatlar investorlar orasida ham katta qiziqish uyg‘otmoqda. Masalan, 2016-yili «CropX» (fermerlar uchun smart-texnologiyalar ishlab chiqaruvchi AQSh kompaniyasi) «Lab IX» va «Robert Bosch Venture Capital GmbH» vositalariga sarmoya kiritdi. «Trimble Navigation» va «Avidor High Tech France», «Precision AG» va «Agrinetix» singari yuqori professional kompaniyalarning o‘zaro hamkorligi intellektual qishloq xo‘jaligi ishlanmalarida umumiy zanjirni tashkil etadi. Bu korporatsiyalar dehqonchilik ishlanmalariga sarmoya kiritishdan katta daromad olishni juda yaxshi tushunadilar.
Yaqinda qishloq xo‘jaligida standartlar joriy etish va narsalar interneti amaliyoti sur’atini oshirish hamda Yevropada aqlli dehqonchilikning umumiy rivojiga turtki berish uchun «Internet of Food and Farm 2020» (IoF2020) loyihasi ishga tushirildi. To‘rt (2017–2020) yilga mo‘ljallangan bu loyiha qishloq xo‘jaligi, go‘sht, meva-sabzavotlar va sut ishlab chiqaruvchi fermalardan iborat 19ta tarmoq vakillarini birlashtirgan.

XULOSA

Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, bugungi kunda bozorda ko'plab Internet of Things tarmoq protokollari mavjud. Internet texnologiyalarining (IT) innovatsion tarmoq topologiyalaridan olingan tajriba va bilimlardan foydalanib, ishlab chiquvchilar mashhur gadjetlarga texnologiyalarni kiritish ta'sirini e'tiborsiz qoldirmasliklari kerakligi tushunildi. Misol uchun, Wi-Fi, Bluetooth Classic va Bluetooth Low Energy (BLE) kabi bir nechta protokollar hamma joyda paydo bo'lishidan oldin bir necha yillar davomida keng qo'llanilmagan. Natijada, texnologik moslashish tezligi butun iqtisodiyotni o'zgartirib, barcha ilovalarga tarqalishi mumkinligini tan olish muhimdir. Tarmoqqa ulanish nuqtai nazaridan, ushbu uch o'lchamning to'liq spektrini qamrab oladigan IoT tizimi yoki protokoli mavjud emas.
Natijada, ko'rib chiqilishi mumkin bo'lgan ikkita xulosa mavjud. Birinchi qadam, taqdim etilgan yoki kerakli texnologiya yoki standartni tanlash va uning dastur mezonlariga yoki mijoz talabiga javob berishini aniqlashdir. Yana bir xulosa shuki, “Internet of Things” ilovasini yaratish yoki joylashtirishda standartlar yoki protokollarning mezonlarga mos kelishini tekshirish uchun oldindan rejalashtirish va keyin bunday dastur uchun optimal tarmoq texnologiyasini tanlash. Kelajakdagi rivojlanish uchun noutbuklar, smartfonlar yoki boshqa taqiladigan texnologiyalar kabi tez-tez ishlatiladigan qurilmalarga integratsiya qilinadigan protokolni tanlash juda muhim bo'ladi, chunki u korporatsiyalar va foydalanuvchilarga ko'plab integratsiya imkoniyatlarini taqdim etadi.

2. IOT DA HAVFSIZLIKNI TA’MINLASH USULLARI VA XAVFSIZLIKKA QO’YILADIGAN TALABLAR

2.1. Buyum Internet tizimlarida mavjud xavfsizlik muammolari

IOT qurilmalarining xavfsizligi bir muncha vaqt xavotirga sabab bo'ldi va kichik va keng ko'lamli hujumlarga yo'l qo'yishning muqarrar oqibatiga olib keldi. Ushbu hujumlarning aksariyati oddiy xavfsizlik muammolaridan kelib chiqadi, masalan, telnet xizmatida standart parollarni saqlab qolishi.