Investitsiya loyihalari tahlili

1.2. Xorijiy hamkorlarni jalb etishning xalqaro amaliyoti

Xorijiy investitsiyalarni jalb etuvchi mamlakatlar iqtisodiyotiga toʻg‘ridan-toʻg‘ri va portfel investitsiyalar turlicha ta‘sir koʻrsatadi. Ushbu holat bu turdagi investitsiyalarni iqtisodiyotga jalb etishda qulaylik yaratuvchi omillarning turli mamlakatlarda bir-biridan farqlanishiga olib keladi. Shu bilan birga ushbu omillar umumiy belgilarga ham egadir. Mamlakatning toʻg‘ridan-toʻg‘ri xorijiy investitsiyalar uchun jozibadorligini ta‘minlab beruvchi omillar asosida J.Danning tomonidan ishlab chiqilgan va «eklektik paradigma» nomini olgan kontseptsiya yotadi. Ushbu kontseptsiya quyidagilarga asoslanadi:

– mulkchilik huquqi sohasidagi qiyosiy afzalliklar (xususan, boshqaruv bilan bog‘liq oʻz texnologiyalari yoki afzalliklarning boʻlishi);

– mamlakatda mahalliy afzalliklarning boʻlishi (masalan, ichki bozor sig‘imining kattaligi, ishlab chiqarish xarajatlarining pastligi, infratuzilmaning rivojlanganligi, ishchi kuchi malakasi va qiymati);

– firma ichki aloqalaridagi maksimal afzalliklar, mustaqil investorlar va retsipientlar oʻrtasida raqobatning mavjudligi.

Birinchi va uchinchi shart firma xususiyatlarini ifodalasa, ikkinchi shart mamlakatdagi investitsiya muhiti bilan bog‘liq xususiyatlarni aks ettiradi. Qabul qiluvchi mamlakat faqat birinchi afzallikka ega boʻlsa, investor ichki bozorga kirish uchun litsenziyalash yoki patentlarni sotish strategiyasini tanlaydi. Agar birinchi va uchinchi shartlar bajarilsa, qabul qiluvchi mamlakat uchun toʻg‘ridan-toʻg‘ri xorijiy investitsiyalar kapital qoʻyilmalarning eng afzal shakli hisoblanadi va ushbu xilda ikkinchi omil ham hisobga olinadi. Jahon amaliyoti koʻrsatishicha, turli mamlakatlar oʻrtasida milliy iqtisodiy va siyosiy shart-sharoitlarda ma‘lum farqlar mavjud. Shuning uchun mamlakatning investitsiya muhiti quyidagi omillar harakati asosida shakllanadi:

– makroiqtisodiy omillar;

– iqtisodiyotni tartibga solishning xuquqiy rejimi;

– tadbirkorlik muhiti.
Xorijiy investitsiyalarni qabul qiluvchi mamlakat iqtisodiyotining jozibadorligini belgilovchi muhim omil mamlakatning turli xil tabiiy resurslar bilan ta‘minlanganlik darajasi hisoblanadi. Shu vaqtga qadar transmilliy korporatsiyalar asosan toʻg‘ridan-toʻg‘ri xorijiy investitsiyalar yordamida emas, balki noaktsiyadorlik shartnomalari tuzish asosida resurslar qazib olishda ishtirok etib kelmoqda. Shu bilan birga XX asr 90-yillarining ikkinchi yarmida qazib olish sanoatiga yoʻnaltirilgan toʻg‘ridan-toʻg‘ri xorijiy investitsiyalarning hajmi biroz qisqardi. Transmilliy korporatsiyalar oʻrtasida oʻtkazilgan soʻrovnomalar koʻrsatishicha, mamlakatdagi investitsiya muhitini belgilovchi eng muhim omillardan biri - qabul qiluvchi mamlakat ichki bozorining sig‘imi hisoblanadi.

Quyidagi koʻrsatkich yalpi ichki mahsulot hajmi va aholi jon boshiga toʻg‘ri keluvchi daromadlar bilan oʻlchanadi. Katta sig‘imga ega bo’lgan bozor firmaga iqtisodiyot koʻlami, sig‘imi afzalliklarini amalga oshirish imkonini beradi.

Makroiqtisodiy omillar tarkibiga retsipient-mamlakatdagi siyosiy barkarorlik va milliy valyuta almashuv kursining oʻzgarishi ham kiradi. Mamlakatning toʻg‘ridan-toʻg‘ri xorijiy investitsiyalar uchun jozibadorligi qulay va barqaror huquqiy rejim, xorijiy investorlarga mulkini milliylashtirish xavfidan kafolatlar berilishi va uning huquqlarini kamsitmaydigan rejim yaratilishi bilan belgilanadi. Investitsiya muhitiga ta‘sir qiladigan uchinchi guruh omillarni mamlakatda shakllangan umumiy tadbirkorlik muhiti omillari (soliq, tizimi, ishlab chiqarish xarajatlari darajasi, ishchi kuchi malakasi darajasi, munosib infratuzilmaning mavjudligi, ilg‘or texnologiyalar va innovatsiyalardan foydalanish imkoniyatlari) tashkil qiladi.

O‘tish iqtisodiyoti mamlakatlarida jalb qilinayotgan toʻg‘ridan-toʻg‘ri xorijiy investitsiyalarga ta‘sir qiluvchi omillarni quyidagicha guruhlash mumkin:

– siyosiy vaziyat;

– tadbirkorlikka koʻmaklashuvchi chora-tadbirlar;

– iqtisodiy oʻsish sur‘atlari;

– iqtisodiy siyosat.

Toʻg’ridan-toʻg’ri

xorijiy

investitsiyalar

jalb

kilishni

qoʻllab-quvvatlaydigan retsipient-mamlakatlar tavsifi^2

Toʻg’ridan-toʻg’ri

xorijiy

Korporatsiyalar

Retsipient-mamlakatlarning

investitsiyalarni

qabul

maqsadlari

boʻyicha

iqtisodiy tavsiflari

qiluvchi

mamlakatlarning

tasniflangan

umumiy shart-sharoitlari

toʻg’ridan-toʻg’ri xorijiy

investitsiyalar turi

1. Siyosiy muhit:

A.

Sotish

bozorlarini

- bozor hajmi va aholi jon

iqtisodiy,

siyosiy

va

kengaytirish

boshiga

toʻg‘ri

keladigan

ijtimoiy barqarorlik:

daromad;

- investorning

kelishi

va

-

bozorning

oʻsish

ish

olib

borishni

tartibga

sur‘atlari;

soluvchi qoidalar;

-

mintaqaviy

va

global

-

xorijiy

kompaniya

bozorlarga chiqish;

filiallariga

boʻlgan

- mamlakat

iste‘molchilari

munosabat;

uchun

xos

boʻlgan

- bozorlariing amal qilishi

afzalliklar;

va

tarkibi

(raqobat,

- bozorlar tarkibi;

birlashish

va

qoʻshib

- xom-ashyo;

olishlar siyosati);

- malakasiz kam ish haqi

- toʻg‘ridan-toʻg‘ri xorijiy

toʻlanadigan ishchi kuchi;

investitsiyalarni

- malakali kadrlar;

qoʻllab-quvvatlash

-

texnologik,

innovatsion

boʻyicha xalqaro bitimlar;

va

boshqa

yaratilgan

-

xususiylashtirish

aktivlar

(masalan,

savdo

siyosati;

markalari),

shu

jumladan,

- savdo siyosati (tarif va

insonlarda,

firmalar va

notarif toʻsiqlar.

ularning

guruhlgarida

2. Iqtisodiy omillar:

B.

Tabiiy resurs

lardan

mujassamlashgan;

- aniq mexanizmlar;

(aktivlardan)

foydalanish

-

moddiy

infratuzilma

- bozor infratuzilmasi;

huquqini qoʻlga kiritish

(portlar,

yoʻllar,

energiya

- iqtisodiy erkinlik.

ta‘minoti, aloqa);

3.

Biznesni

S.investitsiyalar,

savdo

-

resurslar

va

aktiv

qoʻllab-quvvatlash:

vasoliq siyosati oʻrtasidagi

qiymatining

mehnat

-

investitsiyalarni

oʻzaro bog‘liqlik

unumdorligi

bilan

qoʻllab-quvvatlash

birgalikdagi omili;

boʻyicha chora-tadbirlar;

-

transport

va

aloqa

-

investitsiyalarni

xarajatlari,

oraliq

rag‘batlantirish;

mahsulotlarni sotib olishga

-

korruptsiyaga

qarshi

sarflangan xarajatlar;

kurash

va

boshqaruv

-

korporatsiyaning

samaradorligi

bilan

mintaqaviy

tarmog‘ini

bog‘liq

«qoʻshimcha

yaratishga

yordam

chiqimlar» va h.k.

beradigan

mintaqaviy

4. Investitsiyalarga xizmat

D.

Ishlab

chiqarish

integratsion

guruhga

koʻrsatish

samaradorligini oshirish

a‘zolik.

_____________________

2 UNCTAD. Word Investment Report. 2014: Trend and Determinants. Table IV.I. P. 36

Ushbu omillar toʻg‘ridan-toʻg‘ri xorijiy investitsiyalarning iqtisodiyotga jalb etilishi yoki chetga chiqib ketishiga sabab boʻladi va uning hajmiga ta‘sir koʻrsatadi. YuNKTAD (Birlashgan millatlarning Savdo va rivojlanish konferentsiyasi) mutaxassislari tomonidan tayyorlangan jadvalda oʻtish iqtisodiyoti mamlakatlarida toʻg‘ridan-toʻg‘ri xorijiy investitsiyalar oqimlarini tartibga solib turuvchi yoki rag‘batlantiruvchi iqtisodiy omillar umumlashtirilgan shaklda berilgan. Koʻrsatkichlarning uch guruhga boʻlinishi nisbiydir.

Shu o`rinda qayd etish lozimkim 2019-yil - Faol investitsiyalar va ijtimoiy rivojlanish yilida amalga oshirilgan keng ko`lamli islohotlar natijasida asosiy kapitalga investitsiyalar hajmi keskin oshib, 2018-yilga nisbatan 133,9 % ni tashkil etdi. 2019-yil yanvar-dekabr oylarida 189,9 trln. so`m asosiy kapitalga investitsiyalar o`zlashtirilib, ularning 70,7 % yoki 134,3 trln. so`m jalb etilgan mablag`lar hisobidan moliyalashtirilgan bo`lsa, korxona, tashkilot va aholining o`z mablag`lari hisobidan 29,3 % yoki 55,6 trln. so`m moliyalashtirildi.

Investitsiyalarni moliyalashtirish manbalari bo`yicha, 2019 yilning yanvar-dekabr oylarida markazlashgan moliyalashtirish manbalari hisobidan moliyalashtirilgan asosiy kapitalga investitsiyalarning ulushi o`tgan yilning mos davridagi ulushiga nibatan 3,1 % punktga kamayib, 26,6 % ni yoki 50686,8 mlrd. so`mni tashkil etdi.

Portfel investitsiyalarni jalb etishda investitsiya muhitini shakllantiruvchi omillar kompleks xarakterda bo`lib, tadbirkorlik muhiti investorning strategiyasi va qabul qiluvchi mamlakat iqtisodiyotiga xos xususiyatlarni qamrab oladi. Jaxon iqtisodiyotida XX asrning 90-yillaridan boshlab portfel investitsiyalar hajmining nisbatan barqaror sur‘atlarda o`sishi kuzatila boshlandi. Bu holatni quyidagi omillar ta‘siri bilan izohlash mumkin:

– moliya bozorlarining globallashuvi jarayonida moliyaviy kapitalni nisbatan kam xarajatlar bilan koʻchirish imkoniyatining yaratilishi;

– rivojlanayotgan bozorlarda makroiqtisodiy holatning barqarorlashuvi tufayli portfel investitsiyalarning ushbu mamlakatlar iqtisodiyotiga kiritilishi;
– xalqaro moliya bozorlarida foiz stavkalarining pasayishi va likvidlilikni ta‘minlashning oshishi;

– jamg‘armalarning institutsionallashuvi va moliyaviy aktivlarni professional darajada boshqarishning oʻsishi.

Rivojlanayotgan va oʻtish iqtisodiyoti mamlakatlarida iqtisodiyotning erkinlashuvi hamda tarkibiy islohotlarning amalga oshirilishi xorijiy investorlar uchun moliyaviy mablag‘larni joylashtirishda ularning jozibadorligini oshirdi.

Rivojlangan mamlakatlarda imzolangan asosiy bitimlar sanoatda (37,9%) amalga oshirilgan boʻlsa, rivojlanayotgan (58,9%) va oʻtish iqtisodiyoti mamlakatlarida (72,8%) esa imzolangan bitimlarning katta qismi xizmatlar sohasiga toʻg‘ri keladi. Jahon iqtisodiyotiga kiruvchi turli mamlakatlar guruhida birlashish va qoʻshib olishlarning tarmoq tarkibida qarama-qarshi tendentsiyalar kuzatilmoqda. Jahonda va rivojlangan mamlakatlar guruhida imzolangan shartnomalar tarkibida qishloq xoʻjaligi tarmog‘ining hissasi keskin ortgani holda, rivojlanayotgan va oʻtish iqtisodiyoti mamlakatlarida, aksincha, ushbu tarmoq ulushi keskin pasayish tendensiyasiga ega O‘zbekistonda amalga oshirilgan birlashish va qoʻshib olishlar boʻyicha bitimlar soni va hajmi ortib bormoqda. Jumladan, 2012-2017 yillarda ushbu bitimlar soni 18 tadan 51 taga, ularning qiymati 224,8 mln. dollardan 442,6 mln. dollarga qadar ortgan.