International congress of byzantine studies belgrade, 22 27 august 2016

Georgios Velenis
Aristotle University of Thessaloniki, School of Philosophy, 
Department of History and Archaeology, Thessaloniki, Greece; 
[e-mail] 
Τα ψηφιδωτά του τρούλου της Ροτόντας στη Θεσσαλονίκη. 
Περιεχόμενο και τρόπος σύνθεσης του εικονογραφικού προγράμματος
Το θέμα που αφορά στην ερμηνεία του εικονογραφικού προγράμματος του τρούλου της 
Ροτόντας στη Θεσσαλονίκη απασχόλησε στο παρελθόν πολλούς ερευνητές και διατυπώθηκαν 
διάφορες απόψεις, συχνά αντικρουόμενες μεταξύ τους, όπως και το ειδικότερο ζήτημα της 
χρονολόγησης του ψηφιδωτού διακόσμου. Το όλο θέμα επανήλθε στο προσκήνιο λίγο πριν από 
την ολοκλήρωση των εργασιών συντήρησης και την απόδοση του μνημείου στο κοινό. Σύμφωνα 
με μία νεότερη άποψη, τα ψηφιδωτά της Ροτόντας ανάγονται στα χρόνια του Κωνσταντίνου Α΄ 
και συνδέονται με την αυτοκρατορική λατρεία. Η πρώιμη αυτή χρονολόγηση αμφισβητήθηκε 
πρόσφατα και αντιπροτάθηκε ένα ευρύ χρονικό φάσμα από τα χρόνια του Ιουστινιανού και έως τις 
αρχές του 7ου αιώνα.
Στην παρούσα ανακοίνωση επανεξετάζονται παλαιογραφικά οι σωζόμενες ψηφιδωτές 
επιγραφές που συνοδεύουν τους μάρτυρες της πρώτης ζώνης. Η σχετική ανάλυση σε συνδυασμό 
με ιστορικές μαρτυρίες οδηγεί σε μία χρονολόγηση των ψηφιδωτών στα χρόνια του αυτοκράτορα 
Αναστασίου Α΄ (491-518). Στην ίδια χρονική περίοδο τοποθετείται η διεύρυνση της ανατολικής 
κόγχης του ρωμαϊκού περίκεντρου πυρήνα, η προσθήκη του μεγάλου ιερού, ο περιμετρικός 
δακτύλιος με τα νότια κτίσματα, καθώς και η διάνοιξη της δυτικής εισόδου με ταυτόχρονη 
κατασκευή μεγάλου διώροφου νάρθηκα στην αντίστοιχη θέση.
Ως κύριο ζήτημα, αναλύεται ο τρόπος σύνθεσης του εικονογραφικού προγράμματος κατά 
ζώνες με πρώτη εκείνη των μαρτύρων, οι οποίοι διατάσσονται ανά δύο ή ανά τρεις σε κάθε διάχωρο 
και υπολογίζονται συνολικά σε 19. Ορισμένοι από τους μάρτυρες είναι συνεορταζόμενοι, επιλογή 

---

71
μάλλον συνειδητή και σκόπιμη, όπως θα φανεί στην προφορική ανάλυση. Από τη δεύτερη ζώνη 
σώζονται μόνο κάποια από τα κάτω άκρα των ποδιών από άλλοτε εικονιζόμενες μορφές σε 
παράταξη, οι οποίες υπολογίζονται γύρω στις 28. Ανάμεσα στον δεύτερο εκείνο κύκλο και στους 
τέσσερις αγγέλους που κρατούν τη δόξα του Υψίστου υπάρχει μία αρκετά φαρδιά ζώνη, ο διάκοσμος 
της οποίας έχει χαθεί. Εκεί θα πρέπει να εικονίζονταν σε κοσμολογική διάταξη ουράνια σώματα 
όπως ο ήλιος, η σελήνη, κ.ά.
Ο συνδυασμός των 19 μαρτύρων της πρώτης ζώνης και των υπολογιζόμενων 28 μορφών της 
δεύτερη ζώνης παραπέμπει σε δύο ουράνιους κύκλους. Ο αριθμός 19 αντιστοιχεί στον 19ετή κύκλο 
της σελήνης και ο αριθμός 28 στον κύκλο του ηλίου. Όπως είναι γνωστό, με βάση τους δύο αυτούς 
κύκλους υπολογίζονταν, για κάθε χρόνο, οι κινητές εορτές του κύκλου της ζωής του Χριστού και, 
κυρίως, η κινητή εορτή του Πάσχα.
Η σειρά παράταξης των μαρτύρων της πρώτης ζώνης ήταν δεξιόστροφη με αφετηρία πάνω 
από το μετωπικό τόξο του ιερού και με κατεύθυνση προς τα αριστερά, όπως προκύπτει από 
την ιεραρχική σειρά των εικονιζόμενων μορφών. Κατά το πλέον πιθανό, με παρόμοιο τρόπο 
διατάσσονταν και οι μορφές της υπερκείμενης ζώνης, οι οποίες θα πρέπει να ήταν επίσης μάρτυρες 
και να συνοδεύονταν με επιγραφές ημερομηνιών σχετικών με το ιουλιανό ημερολόγιο.
Όλα δείχνουν ότι πρόκειται για ένα εικονογραφικό πρόγραμμα με κοσμολογικό περιεχόμενο· 
μια πολύμορφη ιεραρχική απεικόνιση του ουράνιου κόσμου, που μόνο σε έναν μεγάλο τρούλο 
σαν εκείνον της Ροτόντας μπορούσε να αναπτυχθεί. Οι ψηφοθέτες που έφεραν σε πέρας το 
μεγαλεπήβολο εκείνο πρόγραμμα θα πρέπει να ήταν Θεσσαλονικείς και να συνδέονται μαθησιακά ή 
και να ταυτίζονται με κάποιους από τους καλλιτέχνες που κατασκεύασαν τα αρχαιότερα ψηφιδωτά 
της βασιλικής του Αγίου Δημητρίου στην ίδια πόλη.