Intellektual

Intellektual tizimlar

Sun’iy intellekt borasida oxirgi 30 yil ichida olib borilayotgan tadqiqotlarni shartli ravishda uch bosqichga bo‘lish mumkin. Birinchi bosqichda (50-yillarning oxiri) olimlarning harakati evristik (mutaxassisning tajribasi natijasida) izlash nazariyasini yaratishga va faoliyat yoki intellekt darajasiga tegishli bo‘lgan

«masala yechuvchilar»ni yaratish bo‘yicha muammoni hal qilishga qaratilgan. Tadqiqot uchun instrument (asbob) bo‘lib EHM xizmat qilgan, har xil, o‘yinlar, oddiy musiqa asarlari, matematik masalalar o‘ylab topilgan. Shunga o‘xshash masalalarni tadqiqot uchun tanlash, muammo muhitning oddiyligi va aniqligini, yetarli darajada oson tanlab olish imkoniyatini va usulga qarab sun’iy konstruktsiyani tuzishni talab qiladi. Bu yo‘nalishda bir qancha yutuqlarga erishildi. Xususan shaxmat programmalari hozir juda yuqori takomilga yetkazildi.

Bu programmalar uchun tanlab olish xarakterli bo‘lib, odatda teoremalarni isbotlash jarayoni, o‘yinning ketishi va hokazolar juda katta sonli imkoniyatlardan tanlanadi. Har bir masalani yechish - maqsadga erishishda istiqboli bo‘lmagan imkoniyatlarni shartta olib tashlash va istiqbollilarini ajratib olish evristik usul (algoritm)larning takomillashganligiga bog‘liq. Lekin bunday mohiyat asosida A. N’yuell va G. Saymon tomonidan yaratilgan «universal masalalar yechuvchi»ni yaratishga bo‘lgan urinish behuda ketdi, chunki evristik algoritmlar har bir masalaning xususiyatiga kuchli darajada bog‘liq. Asosiy qiyinchiliklar masalani yechish uchun yaratilgan usullarni sun’iy muhitlarda emas, balki haqqoniy muhitda qo‘llashga urinish jarayonida sodir bo‘ldi. Bu qiyinchiliklar tashqi dunyo to‘g‘risidagi bilimlarni ifodalash muammolari bilan, bu bilimlarni saqlashni tashkil qilish va ularni yetarli darajada izlash, EHM xotirasiga yangi bilimlarni kiritish hamda eskirib qolganlarini olib tashlash, bilimlarning to‘laligi va bir-biriga



zidligini tekshirish va shunga o‘xshashlar bilan bog‘liq. Ko‘rsatilgan muammolar bugungi kunda ham to‘la yechilmagan, lekin hozirgi paytga kelib shu narsa ravshan bo‘lib qoldiki, muammolarni yechish - samarali sun’iy intellekt tizimini yaratishning kaliti ekan.

Ikkinchi bosqichda asosiy e’tibor (60-yillarning oxiridan to 70 yilgacha) intellektual robotlar (real uch o‘lchovli muhitda mustaqil holda harakat kiladigan va yangi masalalarni yechadigan robotlar) qurishga qaratildi. Bu borada intellektual funktsiyalarning kerakli doirasi: maqsadga yo‘naltirilgan xulq (holat)ni ta’minlash, tashqi muhit to‘g‘risidagi axborotlarni qabul qilish, harakatlarni tashkil etish, o‘qitish, odam va boshqa robotlar bilan muloqotni uyushtirish tadqiq kilindi va amalga oshirildi. Masalan, robotlarda maqsadga yo‘naltirilgan xulq (holat)ni ta’minlash uchun ular atrof-muhit haqida bilimlar majmuasiga ega bo‘lishi zarur. Bu bilimlar robotga tashqi muhit modeli ko‘rinishida kiritib qo‘yilishi lozim. Robotning tashqi muhit modeli - bu o‘zaro bog‘langan ma’lumotlar yig‘indisi bo‘lib, bu ma’lumotlar mos sinfdagi masalalarni yechish uchun kerak. Robotning bilimlar tizimiga muhitning «fikrdagi» o‘zgarishini qayta ishlab chiqarish va shu asosda navbatdagi masalani yechishga imkon beruvchi algoritmlar hamda bu rejaning bajarilishini va oldindan rejalashtirilgan harakatlarning kutilayoggan natijalarini nazorat qiluvchi algoritmlar kiritilishi kerak. Demak, intellektual robotlar bilimlar manbaiga ega bo‘lishi shart. Bu bilimlar manbaida bilimlar va maxsus blok («reja tuzuvchi») saqlanadi. «Reja tuzuvchi» blokning zimmasiga robotning harakati programmasini tuzish yuklangan. Bu harakat programmasi robot tomonidan kabul qilinadi va robotning sensor (ko‘rish vositasi) tizimi orqali kuzatiladi. Robotning ish jarayonida «echuvchi blok» bo‘lishi kerak. Bu blok robotning harakati to‘g‘risidagi yechimni qabul qiladi. Har ikkala blok bilimlar manbaida saqlanuvchi bilimlar asosida ishlaydi. Bu bosqichda ayrim muammolar aniqlandiki, intellektual robotlar yaratishda ularni hal etish zarur. SHunday muammolarga faoliyat ko‘rsatadigan muhit hakidagi bilimlarni tasavvur etish, ko‘z bilan ko‘rganlarni o‘zlashtirish, o‘zgaruvchan muhitda robotlar xulqi (holati)ning murakkab rejalarini tuzish va robotlar bilan tabiiy tilda muloqotda bo‘lish kiradi.

Uchinchi bosqichda (70-yillarning oxiridan boshlab) tadqiqotchilarning e’tibori amaliy masalalarni yechish uchun mo‘ljallangan intellektual tizimlarni yaratish muammolariga qaratildi. Har kanday intellektual tizim, uning qayerda qo‘llanishiga bog‘liq bo‘lmagan holda, odam-mashina tizimidir. Mashina sifatida EHM ishlatiladi. Tizimning vazifasi - oxirgi foydalanuvchiga u yoki bu masalani yechishda uning kasbi faoliyati doirasida malakali mutaxassis (ekspert) larning yillar davomida orttirgan bilimlaridan foydalanish uchun imkoniyat yaratishdan iborat. Buning uchun EHM tarkibiga bilimlar manbai va intellektual interfeys kirishi kerak. Bilimlar manbaida xarakterli bo‘lgan masalalarni yechish usullari haqidagi axborotlar saqlanadi. Intellektual interfeys masalani yechish jarayonida oxirgi foydalanuvchi va tizim o‘rtasidagi o‘zaro munosabatni (harakatni, ishlashni) ta’minlaydigan so‘nggi foydalanuvchining hamma vositalarini o‘z ichiga oladi. Intellektual interfeysda «echuvchi» va muloqot tizimini ko‘rsatish mumkin.

«Yechuvchi» bilimlar manbaidan keladigan ma’lumotlar asosida foydalanuvchi uchun kerakli programmalarni avtomatik tarzda birlashtiradi. Muloqot tizimi - bu



bilimlar manbaida foydalanuvchi tilidan bilimlarni tasavvur qilish tiliga o‘tkazishni hamda teskari jarayonni amalga oshiradigan translyator (tarjimon)lar majmuasidir. Yechuvchi va muloqot tizimlarining vazifalari va ishlash printsipi xususida risolaning keyingi kismlarida so‘z yuritiladi.

Sun’iy intellektli tizimlarga: axborot-qidiruv tizimlari (savol-javob tizimlari), hisob-mantiq tizimlari va ekspert tizimlari kiradi. Intellektual axborot-qidiruv tizimlari EHM bilan muloqot jarayonida foydalanuvchilarning tabiiy tilga yaqin bo‘lgan kasb tillarida so‘nggi foydalanuvchilar (programma tuzmaydiganlar) bilan ma’lumotlar, bilimlar manbalari o‘rtasida o‘zaro muloqotni ta’minlaydi. Bu tizimlar sun’iy intellekt tizimlarining dastlabkilaridan bo‘lib, ular ustida olib borilgan tadqiqotlar hisoblash texnikasi rivojlanishi bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan. Hisob-mantiq tizimlari, amaliy matematika va programmalashtirish sohasida mutaxassis bo‘lmagan so‘nggi foydalanuvchilarni murakkab matematik usullar va shunga mos amaliy programmalardan foydalanib o‘zaro muloqot shaklida o‘zlarining masalalarini EHM da yechishni ta’minlaydi.