Institutí NÓkis filialí «Veterinariyada kàsip etikaSÌ»

9-Tema. Ka’sipke bolg’an muhabbat ha’m pidayiliq
Demokratiyalıq ta’rbiyaliq talaplarǵa ámel etiliwi qálegen kásip, ásirese veterinariya vrachlari ushın júdá zárúrli bolıp tabıladı. Jámiyetke salıstırǵanda kásipti basqarıw minneti túsinigi kásiplik ta’rbiyanin’ bas turkumi esaplanadi.
Veterinariya xizmetkerlerinin’ óz kásiplik minnetlemelerin orınlawdaǵı ta’rbiyaliq normalari shıpakerlik deontologiyasi haqqındaǵı túsinik penen baylanisıp ketedi. vrach deontologiyasi-vrachlar, orta hám kishi veterinariya xizmetkerlerinin’ jámiyet, kásipte isleytuǵınlardıń minneti haqqındaǵı táliymat bolıp tabıladı. Deontologiyada vrachlar iskerliginiń mánisi, ayriqsha qásiyetleri, sonıń menen birge vrachlardin’ jámiyetke, óz kásibine, óz qa’telerine hám tabıslarına munasibetlerdi qáliplestiriw jaǵdayları sáwlelendiriledi.
Shıpakerlik kásibine shin kewilden jantasıw, onıń zárúrli qásiyetlerine ámel etiwi basqa qánigeliklerden keskin parıqlanıp, bul kásiptiń mánisi joqarı ta’rbiyaliq talaplarǵa tiykarlanadı.
Shıpakerlik kásibiniń bas qásiyetlerinen biri hám zárúrligi haywanlar den sawlıǵın, ómirin saqlaw veterinariya vrachinin’ tiykarǵı wazıypalarınan esaplanıp, vrachlardin’ zárúrli juwapkershiligin talap etedi, sebebi insan ushın eń ullı zat olardıń den sawlıǵın hám ómirin saqlaw máselesi, vrachqa tapsırilg’anlig’ini mudami esten shıǵarmaw zárúr. Bunda vrach pútkil kúshi, waqıtı, den sawlıǵın hám bilimin ayamaslig’i talap etiledi. Sol sebepli de vrachlar emblemasında “Basqalarǵa jaqtılıq berip, ózim janaman” degen mánisti hesh qashan umıtpawımız kerek.
Ullı rus jazıwshısı, vrach A. P. Chexovtin’ jazıwınsha “shıpakerlik kásibi - qaharmanliqdir”. Ol belsendilikti, kewili hám pikiriniń tazalıǵın talap etedi.
Shıpakerlik kásibiniń ayriqsha ekinshi qásiyeti insaniyattıń turmısına qa’wip salatuǵın quramalı juqpalı hám invazion kesellik processleriniń ózgeriwshen’ligi, sonıń menen birge ilimiy-metodikalıq axborotlardin’ tez tarqalıwı hámde jańa-jańa diagnostik emlew usıllarınıń payda boliwi menen baylanisli bolıp tabıladı. Bular ishinde eń tiykarǵısı nawqaslar hám keselliklerdi úyreniwge ilimiy klinikalıq jantasıw, vrachlardin’ klinikalıq pikirlew qábiletin mudami jetilistiriw máselesi esaplanadı.
Shıpakerlik iskerliginiń basqa qásiyetleri arasındaǵı eń zárúrli bolǵan barlıq qánigeler tárepinen jol qoyılatuǵın qa’te hám kemshiliklerdiń áqibeti, kesel haywanlardı emlep atirg’anda jol qoyılǵan aljasıwlar yamasa itibarsızlıqlardan keskin parıqlanıp, bunday qásiyetler vrachlardin’ jámiyet aldındaǵı joqarı moral-etik talaplarǵa “veterinariya vrachi antyodi”nda kórsetilgen wazıypalarǵa shinkewilden jantasıwların talap etedi.
Vrachlardin’ kúndelik iskerligi ushın xarakterli jaǵday huqıqıy hám deontologik máselelerdiń óz-ara baylanıslılıǵı bolıp tabıladı. Veterinariya xizmetkerleri óz iskerliginde tereń demokratiyalıq ta’rbiya qaǵıydalarına tiykarlanadı.
Veterinariya qánigeleri mudami taza, ıqshamlı arnawlı xalat hám qalpaqta júriwleri kerek. Xalat hám qalpaq taza juwılǵan hám utyuglengen bolıwı kerek. Veterinariya xızmetkerleri otiratug’in bólme, haywanlardı qabıl etetuǵın orinlar sipirilg’an, tazalanǵan, juwılǵan, aqlangan bolıwı kerek. Ásbap-úskeneler juwılǵan, artilgan halda bólek orınlarda, shkaflarda, ústi taza material menen jabılǵan halda saqlanıwı kerek. Dári-dármanlar toparlar boyınsha bólek-bólek saqlanıwı kerek. Veterinariya xızmetkerleri kesel haywanlardı qabıl etkende, kesel haywan ha’m onıń iyesine turpayılıq etpesten, kishi piyilde bolıwları kerek. Haywandı tekseriw ushın kerekli ásbap-úskeneler juwılǵan, tazalanǵan hám sterillengen bolıwı kerek. Haywandı tekserip bolǵannan keyin, veterinariya xızmetkerleri ásbaplardı hám qolın jaqsılap juwıwı kerek. Egerde juqpalı keselliklerge gúmanlansa, qol hám ásbaplar dezyuqumli eritpeler menen juwıladı, kesel haywannıń tezegi, siydigi tazalanıp, arnawlı tereńge taslanadı, haywan turǵan orin dezinfeksiya etiledi.
Keselliklerdiń kelip shıǵıwınin’ aldın alıw, kesel haywanlardı emlew, insanlardı keselliklerden, tábiyattı pataslıqlardan saqlaw, mámleketimizge shetten juqpalı keselliklerdin’ keliwin aldın alıw veterinariya qánigeleriniń shıpakerlik minneti.
Veterinariya vrachi etikasi hám deontologiya máseleleri kórkem óner hámde estetik tárbiyalaw menen baylanıslı bolıp, onıń sotsial áhmiyeti ken’ bolıp tabıladı.
Vrach shaxsın ta’rbiyaliq-estetik tárbiyalaw onıń social qábiletin bayıtıw, jámiyettegi minnetine sotsial munasábeti vrachlar etikasi hám deontologiya qaǵıydaları hám normalarin orınlaw hámde qabıllawda járdemlesedi. Bunday tárbiyalaw uyg’inlasqan halda bolıwı veterinariya vrachi xizmetkerlerinin’ shaxsin tastıyıqlaytuǵın aktiv turmıslıq ornın belgilew hámde insannıń jámiyettegi eń zárúrli fizikalıq hám psixik tárepinen saw bolıp jetisiwinde óz nátiyjesin beredi.
Házirgi ilimiy-texnikalıq rawajlanıw sharayatında veterinariya vrachinin’ kásiplik iskerliginde moral-estetik jónelistiń ornı asıp atır. Bulardıń hámmesi vrachlardin’ estetik dúnyasına bólek áhmiyet beriliwi zárúrli áhmiyetke iye esaplanadı.
Veterinariyada hám kórkem ónerde de insannıń dúnyaǵa kóz qarasın hár túrlı quramalı sotsial-psixologiyalıq keshirmelersiz sa’wlelendirip bolmaydı.
Jámiyettiń spetsifik oshag'i sipatinda den sawlıqtı saqlaw túsinigi ilimpazlar hám ámeliyat xizmetkerlerinin’ sotsial kózqarasınan óz-ara medicinalıq hám gigienik baylanıslı bolıp, bul baylanıslılıq ta’rbiya hám kórkem óner, sonıń menen birge social pikirlew menen tuwrıdan-tuwri xarakterlenedi.
Bunday máseleler veterinariyanin’ etik hám estetikag’a tán óz-ara baylanıslılıǵı menen bahalanadi.
Veterinariya estetikasi predmeti kórkem ónerdiń psixofiziologikalıq ornın belgileydi.
Kórkem ónerdiń hayajonlantiruvchi jag’dayda suwretleniwi insan ómiriniń ishki tu’tkisi bolıp, densawliqti saqlaw kózqarasınan insan mádeniyatınıń ayırım ta’repleri social máplerge biriktirilgen boladı. Bul qayǵılanıw sezimi, ra’ha’tleniw –ra’ha’tlenbew menen baylanıslı bolıp, ómirdiń erkin, dárejelenbegen psixofiziologikalıq tiykari esaplanadi.
Veterinariya-estetik bilimler qáliplesiwiniń áhmiyetli principi insan ómirine anıq jantasıw bolıp tabıladı. Hár bir shaxs áhmiyetli tájriybe ámeliyatı tariyxı, dúnya qarasi hám hayajonlanish qásiyetlerine iye esaplanadı. Insanlarǵa to’mendegishe individual hám psixostatik ayrıqshalıqlar tán: joqarı nerv iskerliginiń ha’r qıylı tipleri, arnawlı pikirlew hám seziw iskerligi. Bunday arnawlı hám tábiy ózgeshelikler insandı estetik jag’daylardi anıq sawlelendiriwlerine óz tásirin ko’rsatip normal turmisliq iskerlik aktivligin asırıwda óz nátiyjesin beredi.
Estetik ortalıq forması du’zilisi individke tereń psixofiziologikalıq tásir ko’rsatip, onıń sotsial xulqi, qatnasiq formaları, jámááttegi moral-psixologiyalıq klimat, yaǵnıy etik hám deontologik processler kiredi. Veterinariya estetikasi teoriyalıq hám ámeliy jol ko’rsetiwde, eger tábiyiy hám sotsial-texnikalıq sharayatlardı úyreniw wazıypası shegaralanǵan bolsa, óz wazıypasın atqara almaslig’i múmkin. Texnikalıq ekspertiza hám ekologiya menen baylanisli jag’dayda veterinariya estetikasi tarawindag’i wazıypalardı orınlawda social estetik ideallarǵa tayanadi. Basqasha aytqanda estetikani úyreniwde keselliklerdi emlew hám aldın alıwda islep shıǵarıw hám ol menen baylanisli bolmaǵan hallarda sotsial qulq hám qatnasiq máselelerine áhmiyetli faktor sipatinda a’hmiyet beriledi.
Ob'ektler yamasa ha’r qıylı jag’daylar menen bekkem erkin baylanislilig’i, estetik qatnasiqlar vrachlardin’ intuitiv izertlewleri, atap aytqanda quramalı klinikalıq hám psixologiyalıq jag’daylar, stereotip pikirlew, veterinariyada quramalı ha’mde ku’tilmegen waqıyalar haqqında ayrıqsha qararlar qabıllawında óz nátiyjesin beredi.
Insanlar ómirde ilimiy texnika jedellesiwi processinde ha’r qıylı modeller, simvollarg’a ko’binshe dus kelip, bir waqittin’ ózinde tiri real haqiyqatqa qarata tuwridan tuwri baylanısın úzedi.
Bunday beyimlik veterinariyada texnikalıq ásbap-úskenelerdiń har tárepleme ósiwi sebepli kózge taslanadı. Bunday hallarda vrach texnikanıń rawajlanıw ásirinde produktiv moral-estetik iskerlik ushın tayarlanbag’an boladı. Sonin’ ushın da wazıypa vrachti jańa sharayatta tiri janzatlar haqqindaǵı idroki, úyreniwi, tuwrıdan-tuwrı hám teris súwretlew, nusqasın orginalg’a salıstırǵanda salıstırıw sıyaqlı qábiletin qáliplestiriw belgili a’hmiyetke iye esaplanadı.
Házirgi dáwirde veterinariya iskerliginde ko’plegen qánigelikler bar, mısalı, elektron mikroskopiya, rentgendiagnostika hám laboratoriya tarawi qánigelikleri ayriqshalıǵı menen ajralıp turadı. Bunday tarawlardıń quramalılıǵı chalkash hám aniqsiz belgiler, simptomlardı anıqlaw, keselliktiń sırtqı kórinisi anıq hám jarqin súwretlewde kóriw emlewi ob'ekti bolıwı múmkin. Hár tárepleme hám qátesiz kóriw ushın tek ǵana kóriwdiń ózi g’ana emes, bálkim kóriw arqali sawlelendiriw de úlken kórkem óner bolıp tabıladı.