Institutí NÓkis filialí «Veterinariyada kàsip etikaSÌ»

23-Tema. Xirurgiyaliq a’meliyatti o’tkiziwde veterinariya qa’nigelerinin’ kas’ip etikasi
Kóp tekseriwlerge tıykarlanıp sol zat aniqlandi, adam terisi mudami mikroorganizmlar deregi bolıp keledi. Olar tiykarınan teride jaylasqan notegisliklar, jıyrıqlar, teri hám may bezleri, túkler piyazshalarinda jaylasadı. Terinin’beti epidermis qabatı menen oralǵan, ol a’hmiyetli hám quramalı bolıp, dene hám tiykarǵı terini sırtqı ortalıqtan qorǵaydi. Epidermis qatlamı mudami nabit bolıp ja’ne jańalanıp turadı.
Keyingi qatlam teri tiykari yamasa shın teri derma, ol biriktiriwshi toqımadan payda bolǵan, onda teri bezleri(may hám ter) qan, limfa tamırlar, nerv talshıqları, reseptolar hám túklerdin’ túbiri jaylasadı.
Onnan keyin astı qabatı jaylasqan, ol siyrek biriktiriwshi toqımadan dúzilgen, terinin’ sırtqı qabati may menen oralǵan, ol triglesirin hám may kislotaları aralaspasinan quralg’an. Ol epidermisti qurǵaqhawada qurıwdan, ızǵarlıqta bolsa maserasiyadan saqlaydı, sol sebepli normal jaǵdayda qoldıń terisi elastik hám infeksiyaǵa qarsı bekkem boladı, Teriniń mayı, may bezlerinen islep shiǵarıladı, olar ásirese alaqannin’ arqa tárepinen kóbirek jaylasqan. Ter bezi - terdi islep shıǵaradı ol menen organizmnen kereksiz elementler shiǵarıladı, onın’ha’r dayim islep shıǵarılıwı terinin’ ızǵarlıǵın hám jumsaqlıǵın saqlap turadı. Olar ásirese alaqanda kóp jaylasqan 1 sm de - 1000 g’a shekem hám bir sutkada 65 ten 800 gr g’a shekem ter islep shıǵaradı.
Mikroblar tek teri betinde emes, bálki may hám ter bezi jollarında da jaylasadı, olar ishinde 10% patogen bolıwı múmkin. Tekseriwlerge kóre adam qolınıń terisindeha’r dayim júdá kóp muǵdarda mikroorganizmler bar, tiykarınan olar terinin’ tegis emes jerlerinde, tırnaq astı boslig'inda jaylasadı.
Mikroblar a’sirese veterinariya vrachlarinin’ qolında ko'p muǵdarda boladı, sebebi olar haywanlar menen isleydi. Mikroblardın’ muǵdarı elastikligin, tegisligin joǵaltqan, ziyanlanǵan teride ko'beyedi. Sol sebepli xirurglar hám vrachlar qoldıń terisine itibar berip júriwi kerek, egerde elastikligi, jumsaqlıǵı joǵalsa Tushnov suyıqlıǵın jaǵıw kerek, quramı: kastor mayı - 5, 0, gliserin - 20, 0, etil spirti - 75, 0 yamasa qolǵa su’rtiletug’in qandayda bir bir malham jag’iladi. 1885-jılda Kamlel xirurglar arasında birinshi ret qoldı operatsiyadan aldın juwıw shárt ekenligin usınıs etti. Sonnan keyin pánler rawajlanıwına tıykarlanıp jańa usıllar islep shıǵıldı hám xirurgiyaliq ámeliyatqa engizildi.
Qolllardı tayarlaw usıllarınıń tiykarında úsh basqısh jatadı :
1) mexanik tazalaw
2) ximiyaliq dezinfeksiya
3) terini qatiriw
Mexanik tazalaw - teri betinde bóleklengen epidermisti, mikroblardı hám tırnaq astı boslig'inan pataslıqlardı jog’altıwǵa qaratılǵan. Onı ótkeriw ushın shyotka, jıllı suw hám súlgi kerek.
S. I. Spasokukoskiy hám I. T. Kochergin (1928) sabınin’ornina 0, 5 % li nashatir spirtinin’ suwdaǵı eritpesinen paydalaniwdi usınıs etedi.
Bul eritpe terini ju’da’ jaqsi hám shuqir maysizlandiradi. Qoldin’ juwılıwı tirsekten baslanıp barmaq ushlarinda tamamlanadı, steril súlgi menen qurǵatıliwı barmaq ushlarinan tap tirsekke shekem alıp barıladı.
Ximiyalıq dezinfeksiya - bunda bakterisid o’zgesheliklerge iye bolǵan ximiyalıq eritpeler qollanıladı, bularǵa 70 spirt, 1:2000 kaliy ishqori, 3% rux sulfati, 0,1% sulema hám basqalar. Eritpeler juwılǵan qol terisindegi qalǵan mikrob hám bakteriyalardı jog’altiwǵa járdem beredi, bunıń menen teri steril halatina jaqınlasadı.
Lekin bul eritpeler ter hám may bezi jollarinda bar bolǵan mikroblarǵa tásir etpeydi. Olardı terinin’betine waqtınsha shiqpawinin’ aldın alıw maqsetinde terini qatiriw usınıs etiledi. Qatiriw nátiyjesinde qol terisinin’beti(yuza) bo’limitig’izlanadi, bul bolsa bezler sekretinin’ shıǵıwınin’ aldın aladı. Onıń ushın to’mendegigi eritpeler qollanıladı: 96 spirt, 5% tanin, 1:1000 yodtin’ spirttegi eritpesi hám basqalar. Olar tamponlar járdeminde terige su’rtiledi, ásirese barmaq ushlarina itibar beriledi.
Házirgi waqıtqa shekem málim bolǵan qoldı tazalaw usılları mutloq(absolyut) sterillikti támiyinlemeydi. Usınıń sebebinen 1891-jılda amerikalıq xirurg Xolsted operatsiya ótkeriw waqtında rezina qolg’aplardi kiyiwdi usınıs etti. Rezinadan jasalǵan qolg’aplardin’ isletiliwi operatsiya etiwshiniń qolınin’ tolıq sterilligin támiynlewge múmkinshilik beredi.
Operatsiya waqtinda qolg’aplardin’ jirtiliwi mu’mkinligin na’zerde tutip, olardi kiyiwden aldin joqarida bayan qiling’an usillardan biri boyinsha qollardi piqta tazalaw lazim. Qolg’aplardi sterillew ha’m paydalaniwinda to’mendegilerge itibar qiliw kerek:
1. Ishine ha’m sirtina talk sewip avtolavkada sterillenedi.
2. Qolg’aplar 15 minut dawaminda suwda dokag’a orap qaynatiladi.
3. Qolg’aplardi kiygennen keyin olardi spirt penen sipiriw lazim.
4. Operatsiya waqtinda qolg’aplardin’ pu’tinligin diqqat penen gu’zetiw ha’m jirtilg’anda tez almastiriw lazim.
Xirurgik operatsiya ótkeriwden aldın operasiya maydanshasın tayarlaw úlken áhmiyetke iye, sebebi haywan terisinde hám teriniń ústki qabatında ha’mme waqıt pataslıqlar, kóp muǵdarda mikroblar bar, tayarlanbag’an operatsiya maydanshası arqalı operatsiya ótkeriw waqtında jaraǵa patastiqlar, mikroblar túsip isiw processin rawajlandıradı. Operatsiya maydanshasın tayarlaw tórt basqıshdan ibarat: terinin’ ústki qabatın(ju’ndi, tu’kti)in alıw, mexanik tazalaw hám maysizlandiriw, ximiyalıq dezinfeksiya hám qatiriw, maydanshanı shegaralaw. Operatsiya etiletuǵın orındaǵı jún, túkler qayshı járdeminde qirqiladi, aqırǵısı jaqsı tazalanıwdı támiyinleydi. Ju’ndi túsiriw ushın depilyatorlardan paydalanıwı múmkin. Bul júdá kerekli ilaj, sebebi jún menen birge shań, pataslıqlar, kóp muǵdardaǵı mikroorganizmler alıp taslanadı. Operatsiyadan bir sutka yamasa 12 saat aldın haywandı operatsiya etiletuǵın orni ıssı suw, sabın hám shyetkalar járdeminde juwıladı. Ásirese shat, quyrıq, san, jınıslıq organlar, urug’don qaltashasi átirapı dıqqat penen juwıladı, sebebi olar ju’da’ pataslanǵan boladı. Tuyaqlarda ótkeriletuǵın operatsiyalarda juwıwdan tısqarı 2% kreolin eritpesinde vanna etiledi. Asıǵıslıq penen atqarılıp atırǵan operasiyalarda pataslanǵan maydansha 0,5-1% li nashatir spirt eritpesi járdeminde tazalanıp efir menen maysizlantiriladi.
Operasiya maydanshasın dezinfeksiya hám qatiriw maqsetinde, bakterisid hám qatiriwo’zgesheliklerine iye bolǵan ximiyalıq eritpelerden paydalanıw usınıs etiledi. Bularǵa to’mendegiler kiredi: 5-10% li yodtin’ spirttegi eritpesi, 5% tanin, 5% pikrin kislotası, 10% kaliy permanganat, 1% jasıl brilliant, Ayatin, Asepur, Septoneks, 96⁰ spirt, Boxers suyuqlig’i (Formalın 5,0 eozin 0,05 spirt - 95,0). Eritpeler operatsiya maydanshası chotqa qarap sheńber formasında háreket qilip surtiladi. Tekirin’lioshaqlardi jarıwda shetten orayǵa qaray su’rtiledi.
Terini tayarlanbag’an orınlardan operatsiya maydanshasına pataslıqlardı tu’siwinin’ aldın alıw maqsetinde ol prostınyalar, salfetkalar járdeminde shegaralanadı (kesteden mısallar ).
Shilliq perdeler menen qaplang’an organlarda operatsiya ótkeriw waqtında olardı tayarlawǵa úlken áhmiyet barıw kerek. Kózdiń silekey perdesi ushın - 0,1% etakridan laktat, 3% barat kislotası 2% protolgal.
Awız hám murın boslig'in juwıw ushın joqarıdaǵı eritpelerden tısqarı 0,1% li kaliy permanganat, qın boslig'i 1% li sút kislotası, 1:1000 etakridin laktat, 2% lizol, jınıslıq erinlerge 3% yod eritpesi su’rtiledi.
Tuwrı ishek axlattan bosatilg’annan keyin 1% kaliy permanganat, 2% lizol eritpeleri menen juwıladı, tesik átirapına yod su’rtiledi.
Haywandı operatsiyag’a tayarlaw úlken a’hmiyetke iye, sebebi operatsiyanin’ nátiyjesi soǵan baylanisli. Operatsiyadan aldın haywandı turmıslıq a’hmiyetli bolg’an organlarinin’ jumıs iskerligi tekseriledi: júrek, ókpe, bawır hám búyrektiń, olardıń funksiyasınin’o’zgerislerin o’z waqtında anıqlap duris shara ilajlar du’zipsaplastiriw múmkin, tekseriw waqtinda infeksion keselliklerdi biykar etiw(inkor etish) kerek. Operatsiya rejeli túrde alıp barılsa haywan 12-24 saatlı yarım parxezda saqlanadı. Anıqlanǵan kesellikti emlew kerek.