Insoniyatning XXI asrga kirib kelisһi jamiyat xayotining һamma soһalarida axborot texnologiyalarini jadal rivojlanisһi bilan cһambarcһas bog‘liqdir

. Buyumlar Interneti turkumlanishi va unga qo‘yilgan xavfsizlik talablari.

Oxirgi paytlarda axborot xavfsizligi masalasiga tegishli bo‘lgan barcha tadbirlarda eng ko‘p muhokama qilinayotgan asosiy masalalardan biri bu “buyumlar interneti” hisoblanadi. Aynan ushbu texnologiya o‘tgan yili ham ushbu soha mutaxassislar aqlini ko‘proq egallab, turli OAV dagi yangiliklarda tez-tez uchrab turdi. Ekspertlarning fikricha ushbu tendensiya kelgusida ham pastlamaydi. Shu sababli, ushbu bo‘limda “buyumlar interneti” nomi ostida qo‘llaniladigan texnologiyalar tomonidan ayni paytda yetkazilishi mumkin bo‘lgan dolzarb xavflar ko‘rib chiqamiz. Undan oldin esa biz buyumlar Interneti haqida gaplashib uni tushunishga harakat qilib ko‘ramiz. Shundan so‘ng xavfsizlik haqida suhbatlashamiz. Atrofga nazar tashlasak, barchamiz elektron qurilmalar bilan o‘ralganmiz, biz ularni ichki qurilmalar deb ataymiz. Ushbu kichik prosessorlar endi har kimning kundalik hayotining muhim boyligiga aylandi. Erta tongda biz raqamli signalda uyg‘onamiz, mikroto‘lqinli pechda nonushta qilamiz va o‘rnatilgan tizimlar tufayli ofisga mashinada boramiz. Jets va kameralarda ishlatiladigan navigasiya tizimlari, ichki tizim tufayli milliy xavfsizlikka odamlarni topishda yordam bermoqda. Hozirda bu qurilmalarning soni borgan sari ko‘payib bormoqda. Bundan tashqari kameralardan tashqari boshqa qurilmalardan ham ayg’oqchilik qurilmalari sifatida foydalanishmoqda.

Buyumlar Interneti qurilmalari bir-biriga bog‘langan qurilmalardir va ular yaratadigan ma’lumotlar va meta-ma’lumotlar deb ataladi. Bu qurilmalar yordamida olingan malumotlardan insonlar ehtiyojlari statistikalari ham ishlab chiqiladi. Shu sababli buyumlar Interneti qurilmalarini hamma yerda talabalar shaharchasi, zavodlar hattoki kiyimlaringizda ham uchratishingiz mumkin.

Buyumlar Interneti qurilmalari ma’lumotlarni yig‘ish, uzatish va qabul qilishda datchiklar, aktuatorlar, aloqa vositalari, prosessorlar va boshqa komponentlar yordamida ishlaydi. Buyumlar Interneti qurilmalari foydalanuvchi tomonidan tashqi tomondan boshqarilishi yoki to‘plangan ma’lumotlar yordamida avtonom ravishda aqlli harakatlarni amalga oshirishi mumkin.

Buyumlar Interneti Gateways: Buyumlar Interneti qurilmalarini tarmoqqa ulashda yordam beradi va natijada ular bilan o‘zaro aloqada bo‘lishga imkon beradi. Bu wi-fi , yoki boshqa har qanday aloqa protokoli bo‘lishi mumkin.

Cloud & Big Data: . Big analytics engine AI yordamida "bulut" ichida ma’lumotlarni to‘plash va xavfsiz qayta ishlash mumkin. Natijada, ushbu ma’lumotlar buyumlar Interneti qurilmalariga harakatlarni bajarish va har xil turdagi signallarni yuborish uchun ishlatilishi mumkin. Har qanday buyumlar Interneti tizimini SMART qiladigan narsa shu.

Oxirgi foydalanuvchi dasturlari: intuitiv foydalanuvchi interfeyslariga ega dasturlar oxirgi foydalanuvchilarga buyumlar Interneti qurilmalari bilan o‘zaro aloqada bo‘lishga yordam beradi, ya’ni ularni boshqarish va nazorat qilish hamda buyumlar Interneti qurilmasidan tasdiq olish uchun [14].

1.2-rasm. IOT tizimining dizayn infratuzilmasi.

Buyumlar Interneti tarmoq arxitekturasi 4 sathdan iborat bo‘lib, uning umumiy ko‘rinishi 1.2- rasmda keltirilgan. Albatta, bu buyumlar Interneti uchun standart arxitektura hisoblanmasada, ko‘plab arxitekturalar shu sathlar asosida quriladi va ish faoliyatini olib boradi. Ular quydagilar: ilova, qo‘llab-quvvatlash, tarmoq va sezuvchi sath.

Ilova sathi. Mazkur sath foydalanuvchilarning xohish istaklarini inobatga olgan holda, buyumlar Interneti xizmatlari bilan ta’minlaydi. Shu bilan birga foydalanuvchilarda boshqa turli xil xizmatlardan foydalanish imkoniyati taqdim etiladi. Ular quyidagilar: aqlli uylar, aqlli shahar yoki aqlli qishloq xo‘jaligi.

Qo‘llab - quvvatlash (support) tarmoq. Qo‘llab - quvvatlash sathi buyumlar Interneti uchun foydali va qo‘llab quvvatlovchi sath hisoblanadi.

Tarmoq sathi. Mazkur sathda aloqa kommunikasiya tarmoqlari (sun’iy yo‘ldosh tarmog‘i, Internet, harakatdagi tarmoq), kommunikasiya protokollari orqali, axborotni ishonchli manzilga uzatish, (masalan, bulutli saqlash texnologiyasiga) yoki boshqa sensor qurilmalarga yetkazish amalga oshiriladi.

Sezuvchi sathi. Mazkur sath o‘z ichiga sensor qurilmalar va radio chastotasini aniqlash qurilmalarni qamrab oladi (qishloq xo‘jaligida suv sathini va havo haroratini aniqlaydigan qurilmalar, ya’ni, simsiz sensor va datchik tarmoq, radio chastotasini aniqlash, zigbee, bluetooth).[3]