Inson va tuproq” kitobi “Jayron” ekologik markazi

Ko`lmak-

Ko`mir- yonuvchi tog` jinsi. Ko’mir Yer shari taraqqiyotining turli davrlarida hosil bo’lgan. Ko’mir paydo bo’lishining eng uzoq davom etgan bosqichi bundan 250 million yil ilgari boshlangan va taxminan 35 million yil davom etgan Yer ostidagi ko’mirning qolgan qismi bir million yildan 100 million yilgacha muqaddam shakllangan. Ko’mir Yer qobig’ida tog’ jinslari orasida uzunligi bir necha kilometrgacha va qalinligi uch metrgacha bo’lgan qatlam holida joylashgan. Ko’mir changalzor botqoqlarda, issiq namxush iqlim sharoitida bundan yuzlab million yillar ilgari o’sgan qadimgi daraxtlar va o’simliklarning qoldiqlaridan vujudga kelgan. Bunday botqoqlarda tez o’suvchan qamishlar g`ovlab o’sgan. Bir zamonlarga kelib, ular halokatga yuz tutgan va botqoqlar qa'riga cho’kkan. Bu ularni chirib ketishdan saqlab qolgan. Bakteriyalar daraxtlarning ayrim qismlarini qayta ishlagan, ulardan paydo bo’lgan gaz havoga uchgan. Daraxtlarning asosan ugleroddan iborat qora kuyindi qismi ajralib qolgan. Keyinchalik xuddi shu qism ko’mir qatlamiga aylangan. Daraxtlarning qora kuyindi qismi ustida g’ovlab-gurkirab o’sgan giyohlar dunyosi bu qatlamlarning qalinligini bir necha metrgacha ko’tarilishiga sabab bo’lgan. Oxir-oqibatda botqoq joylarni suv bosgach, bu jarayon to’xtaydi. Natijada ko’mir qatlamlarini suvosti cho’kmalari va qum qoplagan. Payti kelib, yuqori qatlamlarning zilday bosimi ostida qatlamlar bag’ridagi suyuqlik siqib chiqarilib, qotishqoq massaning o’zi qolgan va u asta-sekin sovub, ko’mirga aylangan. Ayrim o’rinlarda bu jarayon bir necha marta takrorlangan. Qoldiqlardan hosil bo’lgan qachlarni suv bosib, tag’in botqoqliklar tug’ilgan. Tag’in o’simlikar dunyosi paydo bo’lgan va yana suv ostida qolgan. Shu tariqa qattiq qotishma holidagi cho’kindi va qum bosqinlari bilan ajralgan ko’mir qatlamlari yaralavergan.Daraxtning ko’mirga aylanishi uchun necha ming yillar talab qilinadi.

Ko`prik- toʻsiq (daryo, kanal, jar yoki boshqa joylar) dan yoʻl oʻtkazish uchun quriladigan muhandislik inshooti. Vazifasiga koʻra, koʻprikning avtomobil, temir yoʻl va piyodalarga moʻljallangan koʻprik, yoʻl oʻtkazgich, joylashish oʻrniga koʻra, shahar koʻpriklari va shahardan tashqaridagi yoʻllarga quriladigan ko`priklarga bo`linadi. Ko`prik qurilishida yogʻoch, tosh, metall, temir-beton kabi materiallar ishlatiladi. Hozirda ko`priklarning bir necha yig`ma, osma, doimiy, suzuvchi kabi turlari bor. Yigʻma va qismlarga ajraladigan xillarga boʻlinadi. Koʻprik-kanal va koʻprik-uylar ham boʻladi. Bular koʻprik vazifasini oʻtash bilan birga uy va kanal vazifasini ham oʻtaydi. Ilgari Koʻpriklar, koʻpincha, yogʻoch va harsang toshlardan qurilgan. Qadimgi yogʻoch koʻpriklar saqlanib qolmagan. Oʻrta asrlarda arkli xarsang Koʻpriklar (Rim, Ispan, Xitoyda) koʻproq qurilgan. Oʻrta Osiyo va Rossiyada yogʻoch va tosh koʻpriklar boʻlgan. Katta daryolardan oʻtishda suzuvchi koʻprikdan foydalanilgan. Choʻyan Koʻpriklar Angliyada (1779), soʻngra Rossiyada (1784), osma (zanjirli) Koʻprik Amerikada (1796), keyin Angliya va Rossiyada qurilgan. 20-asr boshlariga kelib koʻprik qurishda temir-betondan asosiy material sifatida foydalanila boshlandi.