Инсон ҳуқуқлари умумий назарияси

биринчидан, ҳар қандай халқаро ҳуқуқ нормаси каби, умумэътироф этил-
ган норма хулқ­атвор қоидалари бўлиб, унинг мазмуни давлатларнинг хоҳиш­
ирода ларини мувофиқлаштириш натижасида белгиланиб, улар томонидан шу 
кўринишда ўз хоҳишларига кўра қабул қилинади;
иккинчидан, умуэътироф этилган нормалар бу турли мамлакатлар учун уму-
мий бўлган ҳуқуқ нормалари бўлиб, улар турли давлатлар томонидан тан олинади;

---

81
учинчидан, умумэътироф этилган нормалар барча давлатларни қамраб ола-
диган ёки қамраб олиши зарур бўлган ҳуқуқий тизим элементларидир. Булар 
барча давлатлар учун умумий бўлган, ушбу давлатларнинг барчаси учун бир-
дек қўлланадаган халқаро ҳуқуқ нормаларидир.
Мазкур белгиларни ҳисобга олган ҳолда мазкур тушунчага қуйидагича таъриф 
беришимиз мумкин: Умумэътироф этилган норма — давлатлар ҳамкорлигининг 
эришилган даражасини мустаҳкамловчи, юзага келган муаммоларни ечишда 
ўзаро мафаатлардорликни таъминлайдиган ва барча ёки кўпчилик давлатлар 
томонидан умумий деб тан олинадиган хулқ­атвор қоидаларидир.
Барча учун умумий бўлган нормалар, биринчи навбатда, ҳукуматлараро 
универсал ташкилотлар (Бирлашган Миллатлар Ташкилоти ва унинг ихтисос-
лашган муассасалари, Интерпол ва бошқалар) ва бутунжаҳон конференцияла-
ри доирасида қабул қилинадиган ҳужжатлардан ўрин оласа, маҳаллий норма-
лар асосан ҳудудий ташкилотлар ва конференцияларнинг (Америка давлатла-
ри ташкилоти, Европа кенгаши, Европада хавфсизлик ва ҳамкорлик ташкило-
ти) ҳужжатларида акс этади.
Барча дунё халқларининг жамоавий тажрибаси ва умумий меросидан ажра-
тиб олинган Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси ва инсон ҳуқуқлари 
бўйича халқаро пактлар инсон ҳуқуқлари соҳасида барча халқлар ва давлат-
лар учун умумий бўлган хулқ­атвор стандартларини ташкил этадилар.
Халқаро ҳуқуқнинг умумэътироф этилган принциплари қуйидаги учта 
манбада мустаҳкамлаб қўйилган: БМТ Низоми, 1970 йилда қабул қилинган 
Халқаро ҳуқуқ принциплари декларацияси ва 1975 йилда қабул қилинган 
Европада хавфсизлик ва ҳамкорлик бўйича кенгашнинг хулоса акти. Таъкид-
лаш жоизки, умумэътироф этилган принциплар ўзаро алоқадорлик белгила-
рига эга. Масалан, 1970 йилда қабул қилинган Халқаро ҳуқуқ принциплари 
декларациясида айтилишича, “... талқин этиш ва қўллашда принциплар ўзаро 
алоқадорликдадирлар ва ҳар бир принцип бошқа барча принциплар қуршовида 
кўриб чиқилиши лозим”. Шунинг каби ЕХХКнинг хулоса актида таъкидла-
нишича баён этилган принципларни “қўллашда ҳар бири бошқаларини эъти-
борга олган ҳолда талқи этилади”.
1970 йилги Халқаро ҳуқуқ принциплари декларацияси ва 1975 йилги Европа да 
хавфсизлик ва ҳамкорлик кенгашининг хулоса акти мазмунларининг таҳлили 
халқаро ҳуқуқнинг қуйидаги умумэътироф этилган принципларининг ўзаро 
алоқадорликда эканлиги тўғрисида хулоса чиқариш имконини беради:
1) ўзаро тотувликда ҳаёт кечириш;
2) куч ишлатиш ёки куч билан қўрқитишдан ўзаро воз кечиш, ички ишлар-
га аралашмаслик;
3) халқаро низоларни тинч йўл билан ҳал этиш;
4) давлатлараро ҳамкорлик;
5) тенг ҳуқуқлилик ва ўз тақдирини ўзи белгилаш;
6) давлатларнинг суверен тенглиги;
7) давлатлар томонидан мажбуриятларнинг сидқидилдан бажарилиши;

---

82
8) давлатлар ҳудудларининг дахлсизлиги;
9) инсон ҳуқуқлари ва асосий эркинликларига ҳурмат.
Халқаро ҳуқуқ принципларининг умумэътироф этилган нормалар ўрасидаги 
ўзига хос ўрнини алоҳида қайд этиш лозим. Бу халқаро ҳуқуқнинг энг 
муҳим, энг умумий, умумэътироф этилган императив нормаларидир. Улар 
халқаро ҳуқуқнинг энг барқарор ўзагини ташкил этиш билан бирга халқаро 
қонунчиликнинг мезони ҳам ҳисобланади. Барча халқаро шарномалар ва одат-
лар юридик жиҳатдан ҳақиқий ва мажбурий бўлиши учун халқаро ҳуқуқнинг 
асосий принципларига мос келиши лозим, уларнинг мазмунида ноаниқлик 
бўлган тақдирда, уларни асосий принциплардан келиб чиққан ҳолда талқин 
этиш керак.
Инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги барча халқаро­ҳуқуқий ҳужжатларни икки-
та катта гуруҳга бўлиш мумкин — декларациялар ва конвенциялар (пактлар).