Инсон ҳуқуқлари умумий назарияси

Индивиднинг давлат билан ҳуқуқий муносабатларида, уни мақомининг 
сиёсат, маданият, иқтисодиёт соҳасидаги хилма-хиллигига батамом путур 
етмайди. Бунинг учун “шахс” махсус тушунчаси ишлатилади.
Ҳар бир одам, жамиятнинг тўлақонли аъзоси бўлиши учун, унда бевоси-
та қатнашиш учун, табиат ва жамият ҳақида у ёки бу даражада билимларга 
эга бўлиши, нутққа эга бўлиши ва мавжуд ижтимоий қоидаларни ўрганиши, 
касб эгаси бўлиши ва маданият ютуқлари билан танишиши лозим. Шундан 
сўнггина, у ижтимоий муносабатлар тизимига, маълум ижтимоий гуруҳ, меҳнат 
жамоаси, жамоат ёки сиёсий ташкилот аъзоси, мулк эгаси, моддий ва маъна-
вий бойлик ишлаб чиқарувчиси сифатида, бир сўз билан айтганда, ижтимо-
ий борлиқнинг аниқ бир доирасида иштирок этади. Маълум бир инсоннинг 
ижтимоий алоқалар қатнашчиси сифатида тавсифловчи хусусиятлар мажмуи 
шахс тушунчасини қамраб олади.
Аниқ бир шахс, ҳар доим индивидуалдир. Табиатда бир хил, бир­бирига 
ўхшаш шахслар бўлмайди. Ваҳоланки, айни пайтда, инсоннинг маълум ижти-
моий одамлар гуруҳи вакили сифатида умумий белгилари мавжуддир (ишчи, 
олим, жиноятчи шахси ҳақида гапириш мумкин).
Айтиб ўтиш жоизки, табиий–ҳуқуқий назария ўзининг диний, рациона-
лизм нуқтаи назаридан талқинига эгадир.
Барча диний ҳуқуқий тизимлар (ислом ҳуқуқи, христианлик ҳуқуқи ва ҳок.) 
инсоннинг табиий ҳуқуқларини (яшаш ҳуқуқи, эркинлик, шаъни, мулк, уму-
мий қадр­қиммат ва ҳоказоларга бўлган ҳуқуқлар) Худо томонидан берил-
ган, деб эътироф этади. Рационалистлар эса табиий ҳуқуқлар инсонга табиат 
томонидан берилган ва шунинг учун ҳам улар табиийдир, деб ҳисоблашади.
Табиий ҳуқуқий назария тарафдорларига қарши позитивизм тарафдорлари 
инсон ҳуқуқлари — бу инсонга унинг инсоний эҳтиёжларини амалга ошириши 
учун лозим ва керак бўлган, давлат томонидан тақдим этилган маълум чора-
лардир, деб ҳисоблайдилар.
Ушбу ёндашувга мувофиқ, айнан, давлат инсоннинг эркинлиги доираси 
ва чегарасини белгилайди ва тақдим этади. Ва, қайсидир жиҳатдан бу тўғри 
ҳам. Давлат ва унинг саъй ҳаракати эвазига, унинг таълим, меҳнат, дам олиш, 
ижтимоий таъминот, соғлиқни таъминлашга бўлган ҳуқуқлари таъминланади. 
Ҳам сиёсий, ҳам шахсий ҳуқуқлар, ушбу назарияга мувофиқ давлатга боғлиқдир.

---

37
Ушбу икки йўналиш, ҳам табиий­ҳуқуқий, ҳам позитивизм нуқтаи назари-
дан ёндашув инсон ҳуқуқларини тушунишга нисбатан бутунлай қарама­қарши 
қарашларни акс эттиради. Ҳақиқат ҳар доим ўртада бўлади­ку.
Бир қатор олимлар инсон ҳуқуқларини замонавий ҳуқуқ соҳаси сифатида 
қарашади. Уларнинг фикрича, бу ҳуқуқ соҳаси асосий ҳуқуқ ва эркинликларни 
ҳеч қандай камситишларсиз, ҳам тинчлик, ҳам қуролли можаролар даврида 
таъмин лаш ва уларга риоя қилиш, шунингдек, ушбу ҳуқуқларнинг бузилишига 
нисбатан жавобгарлик жорий қилиш бўйича давлатнинг мажбуриятларини 
белгилайдиган қоида ва тамойиллар мажмуидан ташкил топади.
Ушбу таърифдан инсон ҳуқуқларини тушунишда муҳим бўлган қатор хусу-
сиятларни ажратиш мумкин: