Инсон учун энг олий қадрият унинг ҳаёти ва соғлиғидир. Республикамиз Президенти Ш. М. Мирзиёев мамлакатда


Ж.Румий, Шри Ауробиндо Гхош ва А.Бергсон ижодида рухий мухаббат ва интуиция гояларининг киёсий тахлили



Download 317,53 Kb.
bet17/27
Sana24.02.2022
Hajmi317,53 Kb.
#197633
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   27
Bog'liq
2 5287259038076111337

Ж.Румий, Шри Ауробиндо Гхош ва А.Бергсон ижодида рухий мухаббат ва интуиция гояларининг киёсий тахлили
Инсоннинг рухий ривожланиш жараёни мураккаб хамда куп киррали булиб. асрлар давомида куплаб буюк мутафаккирлар эътиборини узига тортиб келган. Улар бу жараёнда учрайдиган кийинчиликлар ва конуниятларни урганишга харакат килишган. Айнан шу мутафаккирлар каторига буюк эрон шоири, файласуфи Ж.Румий ва машхур хинд мутафаккири, давлат арбоби А.Гхош хам кирадилар. А.Гхош рухий ривожланиш жараённи урганар экан, уни уч турга булади. Булар дунёвий, диний ва ижтимоий куринишларни ташкил этади. "Дунёвий, рухий ривожланиш деб, ташки мухит билан инсон уртасидаги муносабатлар мажмуаси, ташки мухитнинг инсонга таъсири, инсоннинг жамиятда эгаллаган урни, инсон ижтимоий фаоллигининг турлари тушунилади".45
Рухий ривожланишнинг иккинчи тури "...диний ривожланиш булиб, унинг максади инсонни нариги дунё хаётига тайёрлашдир, унинг энг умумий максади инсонни покликка бошлаш, авлиёлик даражасига эришиш, гунохкор инсон бандасини Аллохнинг рахмати ва мархамати билан комиллик даражасига етишишидир."46
Ривожланишнинг учинчи тури инсон рухини унинг вужуди билан бирлашиши ва инсон онгини рух оркали узгартириш, жон ва рухнинг бирлиги оркали нафс ва хирсни назорат этиш, инсон калбидаги барча хираликлардан озод булишдан иборатдир. Бу борада Ш.Ауробиндо "Хакикат куч-кувватини рух билан жоннинг бирлашиши натижасида хис кила билиш Аллохнинг илохий рухини ва унинг муъжизакор кучини етказувчи воситага айланиши, илохий хаётни инсонда юзага чиккиши ва инсонни илохий куч-кувват билан бирлашиб кетиши – мана шу нарсалар интеграл йоганинг олий максадидир,"47– деб ёзади.
Дунёвий рухий ривожланиш ёки хозирги замон тилда айтганда, маънавий ривожланиш инсон тафаккурининг конуниятларига буйсунади ва бу ердаги ирода асосан тафаккурнинг конун-коидаларига асосланади. Шри Ауробиндонинг фикрича, дунёвий рухий ривожланиш шакли тафаккур билан чегараланган булиб. олий рухнинг трасцендентал доираларига кириб бора олмайди, акл оркали калб оламига кириб булмайди. Ш.Ауробиндо Гхош шундай таъкидлайди: "Дунёвий комилликка эриши йули инсонни факат аклий-жисмоний мавжудот деб хисоблайди. Унинг олий максади инсон тафаккурини юксак даражага кутариш, тананинг согломлигига эришиш, жамият томонидан тан олинган конунлар ва урф-одатлар асосида уз шахсий бахтига эришиш, дунёвий рохатлардан хар тарафлама лаззатланиш ахлокий- эстетик кадриятларни ривожлантириш"48.
Ауробинданинг фикрича, бундай маънавият ва рухий ривожланиш шакли нихоятда мухим булган томонларни эътибордан четда колдиради, яъни унинг учун инсондаги барча рухий холатлар факат тафаккурнинг шакллари ва элементларига айланиб колади. Аслида эса, рухнинг хаёти тафаккур доирасидан четга чикиб кетади ва рух тафаккурдан тубдан фарк килади. Рухий ривожланишнинг йога шакли дунёвий ва диний ривожланишни инкор этмайди, лекин уларни куйидаги фикрлар билан тулдиради, яъни инсонда аклий фаолиятдан ташкари рухнинг хаёти ва унинг инсон табиатида мавжудлиги тамойили, диний ривожланиш шаклини эса тулдирувчи фикр шундан иборатки, инсон на факат у дунёда балки бу дунёда хам бахт-саодатга эришиши мумкин. Унинг рухи ва танаси бу дунёда хам мутаносиб холатга келиши мумкин. Бизнинг хиссиётимиз, фикрларимиз йога сатханаси томонидан инкор этилмайди, балки улар рухнинг назорати остида мавжуд булади.
Олдинги фалсафий таълимотларда рухни аклнинг энг юкори соф шакли деб тушунишган. Лекин Ш.Ауробиндо таълимотида рух тушунчаси улардан тубдан фаркланиб, у нихоятда сермазмун ва серкирра тушунчадир. Рух тушунчасини очиб бериш учун Ауробиндо рухий мухаббат масаласига эътиборни каратади ва рухий мухаббат хис-туйгуси оркали рух тушунчасининг мохиятини очиб беришга харакат килади. Ауробиндонинг фикрича, рухий мухаббат заминида Аллохга булган мухаббат ётади. Бундай мухаббат инсон калбида ва инсон калбидан ташкарида мавжуд булган худога каратилган. У худони олий рух ва табиат сифатида тушунади. Унингча, Аллох хар нарсада: коинот, ер, усимликлар, хайвонлар, куёш, осмон, юлдузлар ва инсонда мавжуддир. Инсонда худо унинг олий рухи шаклида уз киёфасига эгадир. Инсоннинг олий рухи инсон калбида яширинган худо билан айнандир. Айнан ана шу инсоннинг олий рухи, Ауробиндонинг фикрича, инсон калбида яширинган худо, рух тушунчасига тугри келади. Худо бир ва у хар ерда мавжуд, унинг инсон калбида мавжудлиги хинд фалсафасида индивидуал пуруша тушунчаси оркали ифода этилади.
Айнан шу шаклда комилликка эришган инсон киёфаси Аллохнинг мавжудлиги билан кушилади ва Аллох инсон киёфасида уз тимсолини куради. 1Х асрда яшаган мутасаввиф шайх Мансур Халлож "Анал хак!" деб, ислом оламини газабига дучор булди. Унинг “Анал хак” тушунчаси айнан хинд фалсафасидаги индивидуал пуруша тушунчасига мос келади. Исломда инсон Аллох бандаси деб тушунилган, тасаввуф таълимотида эса, инсон комилликнинг энг юкори даражасида фано булади, яъни узлигидан воз кечиб Аллох билан кушилиб кетади. Шунда унинг борлиги Аллохнинг борлиги билан ягона бир борликкни ташкил этади. “Анал хак” тасаввуфда айнан шу жараённи англатади. Бу жараённинг мохиятини Ж.Румий узининг “Ичингдаги ичнигда” асарида очиб беради.
“Анал хак” тушунчаси тасаввуфда комил инсоннинг Аллох тимсолига айланишини англатади. Аллохнинг яккалиги инсоннинг борлиги билан Аллохнинг борлиги уртасида утиб булмас фарк йуклигини англатади. Аллохнинг борлиги уни хамма ерда, жумладан, инсон табиатида хам мавжудлигидир. Агар инсон Аллохнинг бандаси деб хисобланса, унинг борлиги худонинг борлигидан ажратилади ва инсон Аллохнинг хизматкори, кулига айланади. Румийнинг фикрича, Аллохнинг кули тушунчаси тасаввуфдаги махбуб тушунчасидан анча паст туради, чунки у инсоннинг ички ботиний оламида Аллохнинг тимсолини куришга тускинлик килади.
Олий рухнинг инсондаги тажаллиси рухий мухаббатнинг сиру асрорлари оркали намоён булади. Рухий мухаббат заминида маъшук ва маъшука муносабатлари ётади. Маъшук экстаз холатида Аллохга булган мухаббатига буткул гарк булади. Узлигидан воз кечиб, фано холатига тушади. Экзтаз холати оркали инсоннинг борлиги Аллохнинг борлиги билан кушилади. Маъшука жамолидан парда очилиб, машук унинг висолида уз киёфасини куради.
Тасаввуфда рухий мухаббатнинг сир-синоатларини гузал маъшука ва кузгу тимсолида хам келтиришган. Гузал маъшука бу оламий жон тимсоли булса, унинг кулидаги кузгу эса оламий жон томонидан яратилган бутун борликдир. Гузал маъшука кузгуга караб узининг мафтункор жамолини куради ва бундан хайратланиб, уйкуга кетади. Маъшуканинг уйкуга кетиши хинд фалсафасида Брахманнинг тунлари деб аталса, унинг уйкудан уйгониб мухаббат завки билан кузгудаги уз аксига кушилиб кетиши эса брахманнинг кунлари деб аталади.
Тасаввуфдаги хулул ва иттиход холатида худо барча нарсаларда тажалли этиб, шу нарсалар оркали уз киёфасига эга булади. Инсон калбидаги Аллох тимсоли бу унинг олий рух тимсолидир. Тасаввуфдаги юкорида келтирилган машук ва маъшука тимсоллари хинд фалсафасининг йога таълимотининг рухий мухаббат тасаввурига мос келади. Ауробиндо шундай деб ёзади: "Худонинг мавжудлиги унинг мавхум холатдаги мавжудлиги эмасдир, балки у инсондаги рухий завкланиш ва рухий мухаббат туйгуларини хис килгувчи мавжудликдир. Хиндлар таълимотида инсон калбидаги худонинг бундай мавжудлиги индивидуал пуруша тушунчаси оркали ифода этилади ".49
Руми ва Ауробиндо рухий мухаббатни инсон рухининг ягона озукаси деб хисоблайдилар. Жоннинг озукаси аслида нима? Румийнинг фикрича, шакл жихатидан жоннинг озукаси бу ибодатдир, лекин факат ибодат билан рухий озукага эришиб булмайди. Ибодат билан бирга Аллохга булган рухий мухаббат кушилган такдирдагина жон узининг рухий озукасига тулик эриша олади. Рухий озукага эришган жонгина фано холатига тушади. Фано холатида инсон рухи нур оркали Аллох борлигига кушилиб кетади. Инсон рухининг фано оркли худо борлигига кушилиши рух хаётининг мазмунидир. Экстаз холатида инсон вужудидан нихоятда кучли рухий кувват утади, натижада инсон транс холатига тушади.
Энг аввало, бу жараёнда инсон узлигини йукотади ва кучли илохий нур окимига кушилиб кетади. Бундай холатни Ж.Румий Мансур Халлож каби “Анал Хак” деб атайди. Бундай холатда инсоннинг ички дунёси бутун борлик билан кушилиб кетади.
Бу холатни хинд йога фалсафасида онгнинг кенгайиши деб аталса, тасаввуф оламида бу сузсиз зикр пайтида намоён булади. Ушбу экстаз холатига нихоятда кам инсонлар эриша оладилар, чунки инсонлар рухий ривожланиш жараёнининг хар хил боскичларида буладилар. Бу эса, уз навбатида, уларнинг холати ва кувватини белгилайди. Румий инсонларни рухий устозлар, уларнинг шогирдлари ва оддий инсонларга ажратади. Рухий устознинг куввати оддий инсоннинг кувватидан юз баравар кучлидир. Бу кувват ёрдамида рухий устозлар бошка инсонлардан пардаланган сиру синотлардан хабар топишади. Айнан шу рухй кувват инсоннинг ижодий кобилиятини белгилайди. "Бу ижодий куч-кувватни Аллох на еру-кукка, на хайвону- усимликларга бермади. Бу куч-кувватни факат инсонгагина бериб, унда уз сиймосини курди".50
Аммо инсон доимо хамма узида яширинган кобилиятларни юзага чикара олмайди. Бу хакда Румий шундай фикр билдиради: "Агар инсон кимматбахо ханжарни мих урнида ишлатиб, унга ковок осса, бу худди кимматбахо олтин идишда шолгом кайнатишга ухшайди. Бу эса ута ахмоклик эмасми?"51.
Худди шундай инсон хам узининг ижодий кобилиятларини хар кунги арзимас юмушларга сарфлаб, уз кобилиятларини керакли йуналишда юзага чиказа олмайди. Моддий бойликка хирс куйиш инсон табиатида очкузлик хасад ва гаразларга олиб келади. Бу хис-туйгулар инсоннинг узлигидан бегоналашувига олиб келади. Бу эса уз навбатида инсон калбидаги рухий хис-туйгуларни сезмаслигига олиб келади. Бундай бегоналашувдан кутулиш учун инсон бутун борлигини, узлигини худога топшириши керак.
Ж.Румийнинг фикрича, инсон уз хаёти давомида туплаган моддий бойликка карам булмаслиги керак. Бу карамлик инсон калбидаги Аллохга ва бошка инсонларга булган мухаббат хис-туйгусини сундиради. Рухий мухаббат аслида инсон калбидаги барча тирик мавжудотларга булган мухаббат хис-туйгусидир. Калб кузи оркали инсон бутун борликда яширинган рухий гузалликни хис килади. Калб кузи билан илгаган нарсаларни оддий куз билан куриб булмайди. Олам гузаллиги аслида борликдаги барча нарсаларда, мавжудотларда яширинган Аллохнинг жамолидир. Шундай килиб, Аллохга булган хакикий эътикод бу аслида Аллохга булган мухаббатдир. Факат Аллохга булган мухаббат оркали инсонда яширинган ижодий кобилият юзага чикади. Инсон уз хаёти давомида купгина нарсаларга мехр куйиши, куп нарсалар билан шугулланиши мумкин, лекин бу нарсаларнинг барчасида чегара бор, холбуки, хакикий рухий ижоднинг хакикий чегараси йукдир .
Хакикий ижодкорлик кобилияти инсон калбидаги хис-туйгуларни рухий жушкинлик оркали борликдаги рухий куч-кувват билан бирлаштиради ва инсондаги барча заифликларни, чарчокларни енгишга олиб келади. Шунинг учун хам хаётнинг узи улкан ижодий жараёндир. Инсоннинг интеллектуал ижоди рухий ижодидан катта фарк килади. Интеллектуал ижод аслида инсон онгида борликдаги барча нарсаларнинг инъикосидир. Аммо бу ижод тафаккур доирасида чегаралангандир. Рухий ижод эса инсон калбида барча борликдаги рухий кучларни юзага чикиши ва бу рухий куч оркали инсонни бутун борлик билан кушилиб кетишидир.
Ж.Румий инсон калбини най садоларига ухшатади. Бу садолар оркали жон узининг нозик гузаллик хис туйгуси ва мухаббатини, хамда кайгу алам ва изтиробларини ифода этади. Рухий изтироб чекиш инсон узидаги рухий иллатардан покланишидир. Бу оркали инсон уз манманлиги, худбинлигидан воз кечиб, ички хис-туйгуларини борликдаги рухий кувват билан бирлаш тиради. Рухий мухаббат хис туйгуси оркали инсон бошка одамларда уз аксини топади ва барча одамларнинг зоти бир эканлигини англаб етади. Ушбу зот худонинг узидир. Инсон калби худди кузгудек бошка инсоннинг калбида акс этади .
ХХ асрнинг йирик файласуфи А.Бергсон узининг "Эмерджент эволюция" асарида интуиция хакида ёзар экан, Ж.Румийнинг фикрига ухшаш эканлигини куришимиз мумкин. Интуиция, Бергсон таърифида, калбдаги шундай бир хис-туйгуки, у инсонни барча мавжудотлар билан бирлаштиради52. Рухий энергия, Бергсон фикрича, ер юзида минг йиллар давомида бир неча окимга булиниб кетган. Шундай окимлардан бири интуитив хис-туйгудир. Интуицияни Бергсон тафаккур фаолиятидан ажратиб олиб, олий рухнинг инсон калбидаги тажаллийси деб хисоблайди. Бу тажаллий рухий мухаббат шаклида интуицияни юзага келтиради. Интуиция, Бергсон фикрича, бир неча даражада булади : 1.Куйи даража –инсонда сузсиз – овозсиз кузатиладиган хис-туйгулардир. Бу хис-туйгулар инсонни тугри харакат килишга йуналтиради. 2. Юкори даража булиб, у тимсоллар оркали ички куриш кобилиятида гавдаланади.
Узининг “Материя ва хотира” асарида юкори даражадаги интуиция шаклини спонтан образли фикр юритиш кобилияти, деб хам атайди. Кейинги асарларида эса, А.Бергсон спонтан образли фикр юритиш кобилиятини тафаккурдан ажратади ва космик даражадаги рухий энергия шакли деб хисоблайди. “Эмиржент эволюция” асарининг материя ва рух хаёти бобида Бергсон интуициянинг оламий рухнинг инсон онг остидаги тажаллийси деб хисоблайди. Юкорида айтганимиздек, бу хис-туйгуга рухий мухаббат хосдир. Ушбу туйгу оркали инсон табиатдаги барча мавжудотларни хис килиши ва улардаги хаётий куч-кувватга шерик булиши мумкин. Бергсоннинг таъкидлашича, инсоннинг табиатдан бегоналашуви интуитив хис туйгусини сундириб бормокда. Факатгина чегарадош вазиятларда, яъни инсоннинг хаёти катта хавф остида колгандагина унда интуитив хис-туйгу кучайиб боради ва огир вазиятлардан чикиб кетиш йулларини инсонга курсатади.
Бергсон инсон тафаккурини зулматда ёниб турган шамга ухшатса, интуицияни бутун борликни ёритиб турувчи ва унга хаётий куч берувчи куёшга ухшатади. Тафаккур конун- коидалари билан чегараланган инсон онги бу куёш нурини илгаб олишга кодир эмас. Рухнинг хаёти хакида ёзар экан, Бергсон тафаккурни хам рухий энергия окимининг бир шакли деб хисоблайди. Лекин айнан ушбу шакл колипга тушиб колган бир механизмга ухшайди. Унда ижодкорлик кобилияти сунган. Инсонда ижодий кобилиятларни кучайтириш учун Бергсон тафаккур ва интуицияни бирлаштириш керак, деб хисоблайди. Бергсоннинг айнан шу фикрлари юкорида келтирилган Ж.Румий ва Ш.А.Гхошларнинг фикрларига ухшайди.
Спонтан образли куриш хакида ёзар экан, Бергсон уни онг остидаги тимсолларга асосланган, деб хисоблайди. Юкорида келтирилган бобларда биз К.Юнг таълимотидаги онгсиз тимсоллар хакида гапирган эдик53. Бергсоннинг онг остидаги спонтан тимсоллари хам К.Юнгнинг онг остидаги тимсолларига ухшаб кетади.
Хинд йога таълимотида хам.Гхош интуитив куриш хакида гапирар экан, унга онг остидаги спонтан тимсоллар хос деб ёзади. Бу кобилиятни у ички куриш деб атайди. Хинд фалсафаси ва тасаввуф таълимотида ички куриш заминида рангларни куриш кобилияти ётади, деган фикр мавжуд. Нажмиддин Кубронинг ижодидаги ранглар фалсафаси хам фикримизнинг ёркин далилидир.
Уз ижодининг марказига инсон калбини куйган Ж.Румий уни йуловчига ухшатади. Унинг фикрича, бу йуловчининг олдида бегона уйларнинг эшиклари дарров очилмайди. Узок машаккатли ва азобли йулни босиб утгандан кейингина бу уйнинг эшиклари йуловчи учун очилади.
Инсон калбидаги рухий мухаббат оркали хаётнинг хакикий маъноси очилади. Шри Ауробиндонинг фикрлари Румий фикрларига ухшаб кетади. Масалан, Ауробинодонинг фикрича, рухий азоб-укубатлар инсон калбини покловчи кучли воситалардан бири хисобланади. "Синтез йога" асарида Ауробиндо шундай деб ёзади: "Айрим кимсалар хаётнинг азоб-укубатларидан чучиб, бефарк булиб колишади, лекин Яратганнинг севган бандаси учун азоб-укубат, дард аламларни чекиб, сабр-токатли булиш Унинг висолига етишишнинг ягона йулидир. Инсон хаётидаги гам-андух ва азоб-укубатлар пардаланган тусиклар булиб, уларни енгиб утган инсонгина охир окибат Аллох висолига етишар экан, бу билан у барча гам андухлардан фориг булади. Улар эндиликда инсоннинг ички дунёсидаги рохат хис-туйгуларига айланади" 54.
Рухий мухаббатга кандай эришиш мумкин? Узининг йогик сатханасида Ауробиндо инсоннинг рухий камолотга эришиш йуллари ва усулларини курсатиб утади. Энг асосий усуллардан бири бу инсоннинг барча эхтиёжларидан воз кечиш, хиссиёт ва фикрларини назорат этишдан иборатдир. Бундай воз кечиш аслида инсоннинг барча нарсаларга узидаги хис-туйгуларига бефаркликни англатмайди. Бундай воз кечиш заминида инсоннинг ички дунёсидаги барча хис-туйгулар, эхтирослар, фикрларни уз назоратига олиш ва бошкариш ётган. Инсон узининг эхтиёжларига богланмаслиги натижасида унинг ички дунёсида аста-секин хотиржамлик ва сокинлик пайдо булади. Бундай ички хотиржамлик эса охир-окибат инсонда зикр холатини пайдо булишига олиб келади. Бу эса уз навбатида коинотдаги рухий кувватга эришишга имконият яратади. Йогадаги барча медитациялар айнан шундай фикрларнинг сокинлигига ички сукунатга эришишга каратилган. Бу карашларни тасаввуф таълимотида хам учратиш мумкин. Инсоннинг онги кулнинг сокин сатхига ухшаб колган пайтидагина инсон онги бошка одамларнинг хис-туйгу ва фикрларини кабул кила олади. Бундай фикрлар сукунати туфайли инсон уз-узини ташкил этувчи очик системага айланади.
Шундай килиб, юкорида курсатилган йул ва воситалар Румий ва Ауробиндо таълимотларида бир-бирига ухшайди. Бундай ухшашликнинг хайрон коладиган жойи йук. Румийнинг тасаввуфий таълимоти хам, Ауробиндо Гхошнинг йогаси хам качонлардир ер юзида мавжуд булган ва кейинчалик йуколиб кетган кадимий маданият учокларида барпо булган эди. Асрлар давомида бу рухий таълимот Хиндистон ва Урта Осиёга таркалиб борди. Бу сархадда яшовчи халкларнинг урф-одатлари диний карашлари, иклим шарт-шароитларидаги фарклар ушбу рухий таълимотни Урта Осиёда ва Хиндтистонда узига хос шаклда таркалишига олиб келди. Агар Хиндистонда инсоннинг комилликка эришиш хакидаги таълимот асосан хилма-хил фалсафий тизим ва йуналишларда акс эттирилган булса, Урта Осиёда эса, бундай таълимот хилма-хил суфия мазхабларининг амалий хаёти ва тажрибасида намоён булди .
Гарбий Европа давлатларида хам иррационал фалсафий тизимлар юзага келди. Уларда инсоннинг ички дунёсини инстинкт, интуиция хис-туйгуларини ноанъанавий усуллар оркали урганиш масаласи кун тартибига куйилди.
Юкорида келтирилган фикр-мулохазалардан келиб чиккан холда куйидаги баъзи хулосаларга келишимиз мумкин:
1. Гарбий Европа ва мусулмон Шаркда таркалган иррационал фалсафий хамда диний таълимотларда рухий мухаббат масаласи ва тушунчаси эътибор марказига куйилади.
2. Шаркнинг фалсафий система ва диний фалсафий окимларида рухий мухаббат худога булган мухаббат билан богланади. Худо тушунчасининг узи пантеистик нуктаи назардан келиб чиккан холда тушунилади, яъни табиат ва худо бир-бири билан коришиб кетган.
3. Рухий мухаббат масаласининг марказий тушунчаларидан бири инсоннинг олий рух масаласидир. Олий рух тушунчаси эса, тасаввуф таълимоти хамда йога фалсафасида нихоятда бир-бирига ухшаш хусусиятлар ва томонларга эга.
4. Йога ва тасаввуф таълимотида нирвана ва фано тушунчалари аксарият холларда бир-бирига ухшаш параллелларни эслатади.
5. А.Бергсон фалсафий таълимотидаги интуиция тушунчаси заминида рухий мухаббат хис-туйгулари ётади. Бу хис-туйгу оркали Бергсон фикрича, инсон унинг ички дунёси очилади ва жамиийки коинотдаги жонзотлар билан хамнафас булиши мумкин. Уларни теран хис этиш оркали хаёт мохияти инсон учун ойдинлашади.

Инсон руҳий борлиғининг хиссий эмоционал мезонлари қаторига қўрқув хис туйғуси хам киради. Бу туйғуни алохида эътибор бериб тахлил қилган фалсафа экзистенциал антропология хисобланади. Бу борада биз машҳур даниялик файласуф Сёрен Кьеркегорнинг қўрқув ва хаяжонга бағишланган фалсафий қарашларини тахлил қиламиз.


ёшлик йилларидаёқ ёзган кундаликларида Кьеркегор ўзига шундай савол қўяди: «Мен нима қилишим керак менинг хаёт йўлим нимадан иборат?». Бу саволга шундай жавоб беради: «Мен шундай хақиқатни топишим шартки, ана шу хақиқат учун яшашим, ана шу хақиқат учун ўлишим керак бўлсин». Бу саволлар кейинчалик Кьеркегорда шундай шакл олади, «Христианин бўлиш нима? Христианин булиш учун нима қилиш керак? Хотиржамликка қандай қилиб эришиш керак?»
Юқоридаги масалаларни ўрганиш натижасида Кьеркегор дин инсондан мутлоқ эътиқодни ва тобеликни талаб қилиши лозимлигига ишонч ҳосил топади. Эътиқод ақидалари қанчалик бемаъни бўлса, уларга ишонч шунчалик мустахкам бўлади.
Кьеркегор рационал, ақлий билишга,хусусан Гегельнинг идеалистик фалсафасидаги рационализмга, қарши бўлган. Унинг учун ақл билан эътиқод бир-бири билан хеч келишмайдиган ходисалардир, ақл эътиқоднинг ашаддий душманидир.
Кьеркегор ўзининг ғоявий рақиби деб Гегелни билди. Унинг даврида Копенгагенда Гегель фалсафаси тарғиб қилинаётган давр эди. Гегель фалсафасининг терминологияси, яъни «тезис», «антитезис», «синтез» кенг истеъмолда эди. Кьеркегор фикрича, гегелчилик христианликка қарши курашувчи бошқа фалсафаларга нисбатан христианликка кўпроқ зарар келтиради. Шунинг учун хам Кьеркегор Гегелнинг рационалистик фалсафасини «хазм» қилаолмайди.
Унингча, Гегель фалсафаси мавхумлашган моҳиятларга қаратилган. Бу моҳиятга фақат умумий тушунчалар орқали етишиш мумкин.
Бу фалсафа алоҳидалик конкретлик индивидуаллик масалаларига қаратилмаган. Индивидуум энг умумийликда қоришиб кетган.
Унинг бу фикрларида қисман хақиқат бор. Гегель бутунлай умумийликка ўзини бағишлаган эди. Гегель фалсафасидаги хамма мазмун,
Кьеркегор фикрича, умумий моҳиятларга қаратилган, ўзига хос мавжудлик индивидуаллик бу ерда тан олинмаган эди. Гегель фалса­фаси ўзига хос мавжудликни тушунишга умуман қодир эмас эди, бундай масалани ўртага ташламаган хам эди.
Кьеркегорнинг Гегель фалсафаси билан келиша олмаганлиги равшандир, чунки экзистенция, унинг фикрича, умуман тушунча орқали очилмайди, тушунилмайди хам. Бу шундай реалликки, уни объективлаштириш мумкин эмас. Айрим файласуфлар «Мен мавжудман» деган мавзуда фикр юритган бўлсалар хам, лекин мавжудликнинг асл моҳияти нимада эканлигини англамаганлар. Улар асосий холни ўз диққат эътиборларидан четда қолдирганлар, яъни менинг мавжудлигим тафаккуримда, фикр юритишимда эмас, балки бевосита хаётда намоён бўлишимда, хиссиётларимда, кечинмаларимда акс этишидир. Кьер­кегор фикрича, мен ўз мавжудлигим билан тафаккуримдаги инъикос орқали эмас, балки хаётдаги оқим орқали учрашаман ва танишаман, учрайдиган турли муаммолар билан тўқнашаман. Кьеркегор айтадики, мен қанчалик кам фикрласам, шунчалик кўп мавжудман.
Кьеркегорнинг таъкидлашича, ўзлиги билан «учрашув» инсон хаетининг тўфонли даврларида содир бўлади, қачонки («Ёки-ёки») танлаш зарурати пайдо бўлганида содир бўлади. Айнан шундай вазиятда инсон ўз мавжудлигини яққол хис қилади, англайди. Кьеркегор ўз маъшуқаси Регинадан воз кечганда, осойишта оилавий хаётдан воз кечди, ўзини бир умрга саргардонликка маҳкум қилди, Демак ўз хаётидаги бундай мисол билан Кьерке­гор шуни исботлайдики, танлаш вазияти мавҳум фикрда эмас, балки хаётнинг оғир дамларида ўзини намоён қилади.
Шундай қилиб, фақат умумий тушунчалар билан иш кўрганда ёки мавҳум моҳиятлар масалалари билан шуғулланганда, конкрет ўз мавжудлиги борасида тўқнашадиган муаммоларни хал қилишга қодир бўлолмай қолади. Амалий, аҳлоқий мавжудот сифатида хар бир инсон фақат умумий фикрлар билан қониқмайди, у ўзининг конкрет хаётида қандай йўл тутиши керак қандай харакат қилиши кераклигини билишни ҳоҳлайди. Кьеркегор хаётдаги танлаш масаласига диққат-эътиборини қаратиб, уни хал қилишга харакат қилади.
Кьеркегор фикрича, танлаш вазияти инсонни изтиробдан халос этиш билан боғлиқдир. Бу масалани хал қилишда у ўз руҳий ривожининг турли даврларини таҳлил қилади, буни ин­сон мавжудлигининг ривожланиш даврларига татбиқ қилади.
Бу поғоналар куйидагилардан иборат: эстетик аҳлоқий ва диний. Биринчи, иккинчи даврлар «Ёки-ёки» асарида тўлиқ таҳлил қилинган. Учинчи давр эса «Қўрқув ва хаяжон» асарида очиб берилган. Хар уч давр қайтадан яна «Хаётий йўл чоррахалари»да чуқурроқ таҳлил қилинган том маънода ўзлигини намоён қилаолмайди. Шунинг учун хам ахлокий хает тарзи хам тўлиқ қониқишни бера олмайди.
Диний даврда инсон энг умумий қонунларга бўйсунмайди, ўзининг эътиқоди билан бевосита, шахсий мулоқотга киришади. Бу ерда инсон, хаттоки хар қандай умумий аҳлоқий конун чегарасидан юқори кўтарилади. Унинг чегарасидан чиқади. Авраам бу давр образидир.
Кьеркегор илоҳий китоблардан мисол келтиради. Авраам ўз ўғлини курбонликка келтириши тўғрисидаги ходисани асос қилиб олади. Авраам Худодан ўз ўғли Исаакни курбонлик келтириш ваҳисини эшитади. Бу ерда зиддият вужудга келади, яъни аҳлоқий қонун бўйича ота ўз фарзандини химоя қилиши, асраб авайлаши зарур. Авраам даҳшатга тушади, оталик хиссиётига хамда аҳлоқий қонунга қарши туриши керак бўлади. Иккинчи томондан, Худо амрига бўйсунмасликнинг ўзи хам катта гуноҳ хисобланади. Авраам хам аҳлоқий, хам Художўй инсон сифатида саросимада қолади. Бир вақтнинг ўзида, Авраам учун икки бир-бирини инкор қилувчи илоҳий талаб вазияти содир бўлади. Катта масъулиятни ўз бўйнига олиб, Авраам танлаши керак эди. Уни қўрқув ва шубха, гумон хиссиётлари камраб олади. Бу ерда унга хеч ким ёрдам бера олмайди. Масалани Авраамнинг ўзи хал қилиши керак эди. Мана шундай вазиятда инсоннинг хақиқий ўзлиги, моҳияти намоён бўлади.
Агарда Авраам ўз ўғлини курбон қилишни танласа, Кьерке­гор учун бир масала аниқ ечим топади, яъни шаҳсият жамоадан юқори туриши исботланади. аҳлоқнинг умумий қонунияти мен учун хар доим хам мажбурият бўлаолмайди. Бу конуният менинг ботинимдаги каРшиликка учраса, менинг ички «Меним» га зид бўлса, мен унга амал қилишим шарт эмасдир, дейди у.
«Мен ўзим — умумийликнинг ўрта қисми эмасман, балки аниқ қайтарилмас ягоналикман, хеч қандай қонун мени тўлиқ камраб олмайди. Шунинг учун хам аҳлоқий қоидалар турли вазиятлардаги менинг холатимни камраб олмайди ва олдиндан мен ўзимни хар хил вазиятда тўғри харакат қилишим учун аниқ мутлоқ хақиқий йўлланма кўрсатаолмайди. Фақат мен якка ўзим, уз шахсий ишончимга асосланиб, бир карорга келишим мумкин», бу ерда хакикат субъектив хусусиятга эгадир. Хақиқатўғррисида гапирганда Кьеркегор аҳлоқий хақиқатни назарда тутади.
Хақиқат мезони эса, Кьеркегор фикрича, хар бир инсон хақиқий деб билган бирон-бир ғояни чин дилдан, тўлиқ ишонч, эътиқод билан қабул қилишдир, шу ғоя учун хар қандай курбонликларга хам, азоб-уқубатга хам тайёр туришдир. Субъективлик файласуф таъкидича, ўзи қабул қилган ғояга бутун вужуди, ботини билан ишонишдир, хаттоки у эътиқод қилган объект асоссиз (абсурд) бўлса хам. «Абсурд нима? Абсурд — бу замонда вужудга келган абадий хақиқат. Масалан, Худо туғилган, ўсган ва ҳоказолар. Инсонлар хам худди шундай. Инсонлар бир-бирига ўхшаса хам, уларнинг ўз хаёти бор», — дейди Кьер­кегор. Демак хақиқатни аниқлаш эътиқод билан бир хил бўлиб қолади, христиан эътиқоди эса асоссиз (абсурд) ва англашилмовчилик (парадокс) дан иборат.
Шундай қилиб, илмий хақиқат Кьеркегор учун аҳамиятсиздир, уни фақат аҳлоқий хақиқат қизиқтирган, бу хақиқат эса доим субъектив характерга эгадир.
Кьеркегорнинг хақиқатнинг субъективлиги хақидаги тасаввури дин ақидаларининг асоссизлиги ва иррационаллигидан келиб чиқади. Дин ақидаларини тафаккур йўли, усуллари билан исботлаш мумкин бўлмаганлиги учун унга фақат эътиқод қилиш зарурдир.
Кьеркегорнинг Авраам ва Исаак ходисасини мисол қилиб келтириши диний даврни тушунишга ёрдам беради. Бунда шу нарса исботланадики, умумий қонуният, якка тасодифиятларни бутунлай камРаб олмаслиги мумкин. Шунинг учун хам инсон шундай вазият содир бўлганда қарор қабул қилиб, ана шу қарори учун бутунлай жавобгарликни ўз бўйнига олиши, қарор оқибати учун хам шаҳсан ўзи жавоб бериши керак
Шундай қилиб, Кьеркегор танлаш ва унга масъулиятли бўлишни талаб қилади. Танлаш бўлса хар доим тасодифан юзага келади, у хеч қандай сабаб-оқибатлар билан боғланмайди. Агар танлаш бирон бир сабаб окибатида юзага келган бўлса, демак бундай танлаш эркин холатда қабул қилинмаган, шаҳс эса бунинг учун масъулиятли бўла олмайди. Шунинг учун хам тан­лаш, Кьеркегор фикрича, сабабсиздир ва объектив, инсондан ташқаридаги мезон орқали баҳоланиши бутунлай мумкин эмас.
Демак Кьеркегорнинг инсон хаёти йўлининг уч даври ёки даражаси рационализмни эмас, экзистенционализмни такозо қилади, яъни учга бўлиниш инсон ички олами, эътиқоди, руҳият ривожи даврларидир.
Бир даврдан иккинчисига ўтиш мантиқий жараён сифатида содир бўлмай, балки ирода харакатининг, танлашнинг оқибатидир. Бундай танлашда тафаккур эмас, балки инсон ўзининг бутун ботини билан иштирок этади.
Даврдан даврга ўтиш қандай содир бўлади, нима учун содир бўлади, унинг руҳиятдаги акси қандай бўлади? Кьеркегор фик­рича, ўтиш инсоннинг ички пушаймонлар, надоматлар ўухрони туфайли, тафаккурдан воз кечиш орқали юзага келади. «Мухтожликни танлаб, мен пушаймонни, надоматни танлайман, надоматни танлаб мен мутлоқни танлайман, шунинг учун хам мутлоқлик — бу менман...», — дейди Кьеркегор. Тафаккур билан қалбнинг тўқнашиши, хисларни хиссиёт бўхронига олиб келади ва уларни маънанд қайта кўришга бориб тақалади. Лекин бу бўхрон инсонни халокатдан қутқариш қувватига эга бўлади. Бу қувват қўрқув орқали келади. Инсон хаётининг айрим даврларида, лаҳзаларида қўрқув, вахима холати, руҳияти камраб олади. Нима олдидаги қўрқув? Бу қўрқув аниқ бир нимадан чўчиш эмас, балки қандайдир ноаниқлаик умуман дунёдан қўрқув холатидир. Қачон бу қўрқов холати ўтиб кетса, деярли хеч қандай ходиса содир бўлгани йўқ деймиз. Аслида эса, бу қўрқув хеч нима олдидаги қўрқувдир.
Къеркегор таъкидича, оддий инсон хақиқий хаётдан, умр кечиришдан йироқдадир. У кундалик майда юмушлар билан машғулдир. Ўз майда манфаатларига чўмгандир. Ўзига керакли бўладиган инсонлар билан мулоқртда бўлади ва хрказолар. Ана шундай даврда у ўз майда харакатлари, фаолияти учун хисобот бермайди. У оддий, одатий хаёт икир-чикирларига механик тарзда амал қилиб яшайверади.
Лекин қўрқув холатида инсон кўзидан парда кўтарилади, инсон мавжудлигининг хақиқий нури, моҳияти яққол намоён бўлади. Мана шу ерда инсон аниқ англай бошлайди, икир-чикирлар билан яшаш хақиқий инсоний яшашнинг моҳияти олдида, мавжудлик олдида хеч нимага, бўшликка айланиб қолади. Қўрқув эса бизда ички янги имкониятларни туғдиради. «Қўрқув ўзимизни ўзимиз билан қолдиришга мажбур қилади. Қўрқкув эркинлик имкониятини туғдиради», — дейди Кьеркегор.
Инсон қандай танлашни ихтиёр қилиши керак? Бу эътиқод ва эътиқодсизлик ўртасидаги, эътиқод ва тафаккур ўртасидаги танлашдир. Ақлни инкор қилиб, инсон ўз эркинлигини таъминлайди. Инсон ўзини қутқаришни эътиқоддан топади. Фақатгина мутлоқ танлашда инсон ўзининг мутлоқ эркинлигини топади. Бу инсон ўзининг абадий хотиржамлигига, илоҳийлигига эришишидир. Дунёни ўзгартириш ёки хаётни ўзгартириш эркинлик эмас.
Танлаш, эътиқодли бўлиш йўқликка сакраш орқали содир бўлади, бунда у ўзлигини бутунлай йўқотади. Шунда унинг атрофини бўшлик; камраб олади, инсон надомат қилабошлайди. Ин­сон бўшликда сакраб, шу йўлни танласа, у нихоят ўзини топади, ўзининг хақиқий менига эришади. Бу «мен» хам чеклилик хам чексизликдир. Шунда эътиқод гуноҳкор инсон олдига тушади, инсон ўз эркини хис қилади, эътиқод билан мулоқртга киришади. Тафаккурдан воз кечиб, инсон ўз эътиқодини топади.
Кьеркегор таълимотининг қисқача мазмуни юқоридаги фикрлардан иборатдир. Унинг фикрлари кейинчалик М.Хайдегер томонидан ривожлантирилди.
Шундай қилиб, Кьеркегор инсон чегарадош вазиятда қўрқув таъсирида ўзининг менлигини очиши мумкин деб хисоблайди.
Кьеркегорнинг фикрлари 20 аср ўраталарида машҳур француз экзистенциал антропологиянинг вакили Альбер Камю томонидан давом эттирилди. У хам даниялик файласуфга ўхшаб қўрқув хис туйғусини чегарадош вазиятда инсон ички оламидаги хақиқий “мен”лигини , илоҳий ўзликни очилишига ёрдам беришини ўзининг “Вабо” романида ёркин бадиий образлар ва фалсафий мушохадалар орқали очиб беради.
Камю ўзининг «Вабо» асарида бу фикрни ривожлантириб, инсоннинг яшашдан мақсади бошқа одамларга хам ёрдам беришдир, деган хулосага келади. Бу асарда Камю Ўрта ер денгизи бўйида жойлашган Орен шаҳарчасида содир бўлган фожиали воқеаларни моҳирона тасвирлайди. Шаҳарча аҳолисини дахшатли касаллик ларзага келтиради. Кунларнинг бирида шаҳар аҳолиси каламушлар ва мушукларнинг ғойиб бўлаётганликларига эътибор беради.
Қандай куч шаҳар аҳолисининг ўз жойларини тарк этишга мажбур қилади? Бу дахшатли куч «Вабо» эди. У шаҳарни қуршаб олиб, хар бир кўча ва хар бир хонадонга кириб келади. Саросимага тушган шаҳар аҳолиси қаердан нажот излашни, қандай даво топишни билолмай қолади. Шаҳардаги касалликни бошқа ерга тарқалмаслиги учун, харбий кучлар шаҳар атрофини қуршаб оладилар. Бу ердан хеч ким чиқиб кетолмас эди. А.Камю бундай фожиали шароитда айрим кишиларнинг характерларини мохирона очиб беради.
Доктор Риё бошчилигидаги шифокорларнинг бир гуруҳи «вабога қарши фаол кураш бошлайдилар. Улар касалларга дори-дармон бериб, ўлаётганларнинг оҳирги дақиқаларини енгиллаштиришга харакат қилар эдилар.
Бу шаҳарда вақтинча иш юзасидан тўхтаган муҳбир Рамбер чиқиб кетишга харакат қилади. Уни бошқа шаҳарда истиқомат қилувчи қайлиғи кутар эди. У хар куни шаҳарда минглаб одамлар ўлаётганлигини кўриб, дахшатга тушар, бир кунмас бир кун бу фожиа ўзига хам етиб келишдан қўрқиб яшарди. Рамберни бир тарафдан қайлиғига бўлган мухаббатидан айрилиб қолиш, иккинчи томондан, вабо олдидаги қўрқув эзар эди.
Рамбер шаҳардан чиқиб кетиш учун кўп уриниб, шаҳарни ўраб турган харбийлар билан келишиб қўяди. Лекин бир вақтнинг ўзида Рамбер доктор Риё бошчилигидаги врачларга хам ёрдам беради. У хар куни, хар соатда ўлимнинг фожиали юзини кўрар ва унга қарши курашаётган одамларнинг матонатига хайратланар эди. Рамбер айниқса, доктор Риёнинг хотиржамлиги ва шижоаткорлигига қараб, секин ўзи хам қўрқув холатидан хотиржамликка ўта бошлайди. Унинг қалбидаги сокинлик фикрларини ўзгартира бошлайди. Хаёт ва ўлим ўртасидаги чегарадош вазиятда Рамбер дунёқарашида кескин ўзгариш содир бўлади. Рамбер фақат манфаатини кўзловчи худбин шахсдан, бошқа одамлар олдидаги масъулиятни хис қилувчи шахсга айланади.
Рамбер шаҳардан чиқиб кетиш фикоидан воз кечиб, доктор Риё бошчилигидаги шифокорларга ёрдам бериш учун шаҳарда қолади. Рамбер шифокорлардан, «сизларга касаллик юқишидан қўрқмайсизларми», — деб сўрайди. Риё бу саволга жавоб берар экан, бундай эхтимол борлигини тасдиқлайди. Кўп вақт ўтмасданоқ Риё ўзи хам бетоб бўлиб, ётиб қолади. Лекин Риёдаги хаётий куч шу қадар кучли эдики, у касалликни енгади. Рамбер бу холатни таажжуб билан кузатиб, инсонни хар қандай хавф-хатардан қандайдир тушуниб бўлмайдиган мавхум куч асрашига иқрор бўлади.
Бу қандай куч? Табиатнинг мавхум хаётий кучими, инсон­нинг эркин иродасими ёки илоҳий кучми — бу саволларга Рамбер жавоб излайди. Аста-секин шаҳардан вабо чекинади.
Нима учун Рамбер омон қолди, дахшатли касалликни ўзига юқтирмади? Бу саволнинг туғилиши табиийдир. Саволга хар хил жавоб бериш мумкин. Масалан, Ибн Сино фикрича, руҳий қўрқув тирик организмга нихоятда салбий таъсир қилади. Агар инсонда қўрқув ўрнига меҳр кучлироқ бўлса, у хар қандай хатарли вазиятдан эсон-омон чиқиб кетади.
Рамбер ўз қайлиғини севар ва унга етишиш учун интилар эди. Унинг қалбидаги бу мухаббат ўлим устидан тантана қилди. А.Камю бу фикрни янги йўналишда ривожлантирди. Рамбер қалбида ёр мухаббатидан хам устун турувчи одамлар олдидаги ўз масъулиятини хис қилиш пайдо бўлди.
Француз файласуфи Анри Бергсон бундай меҳрни интеллек­туал хайрихохлик интуиция деб атади. Айнан ана шу интуиция хиссиёти Рамбер қалбида бошқа барча хийсиётлардан устун турди. Унинг хаётини янги йўналишга бошлади. Романнинг бу ғоясида А.Камюнинг дунёқарашида катта ўзгаришни кўришимиз мум­кин. Агар биз «Бегона» ва «Вабо» асарларини солиштирсак куйидаги фикрларга келишимиз мумкин. «Бегона» асарининг бош каҳрамони Мерсо фақат ўзи учун яшайди, унинг қалбида одам­ларга бўлган меҳр алангаси сўнган. Бутун олам Мерсо учун ўз қувончини йўқотган зерикарли ва маъносиз эди. У ўзига хам, бошқаларга хам керак бўлмаганлиги учун борликдаги мавжуд бўлган буюк хаётий кучни йўқотади ва ўлим олдида таслим бўлди. «Вабо» асарида эса унинг бош каҳрамони Рамбер фақат ўз қайлиғига бўлган хиссиёт ўрнига ундан нихоятда улкан бўлган, одамларга бўлган меҳр хиссиётини ўз қалбида кашф этди. У бу хиссиётни хатто англамади, тўғрироғи уни бошқалар учун бўлган масъулият деб хисоблади.
Шундай қилиб, А.Камю ижодининг оҳирги босқичларида руҳий фалсафани чўққига кўтарди. Бу чўққиилардан у аҳлоқ ин­сон қалбида ёниб турган руҳни куч қуёши эканлигини кузатди. Аҳлоқ хақида гапирилар экан, уни виждон, меҳхр, руҳий куч, интуиция тушунчалари орқали ёритиш зарурдир.
Шу ерда бундай бегоналашувга инсоннинг узи айбдор эмасмикан?деган уринли савол тугилади. Асрлар давомида инсон табиатга акл, тафаккур нуктаи назаридан куз ташлади. Хатто узини хам акдли мавжудот (хомо сапинс) деб атади. Узининг рухий мавжудот эканлигини мутлако унутди. Билиш жараёнида инсон бутун борликни алокалар, хусусиятлар, тушунчалар, коидаларга булиб ташлайди. Борликги булиш жараёнидаги энг фожиали ходиса худци шу йул билан инсоннинг табиатдан бегоналашуви булди. Илм-фан бутун оламни булиб, бир-биридан ажратиб, кейин эса сунъий равишда бу булинган кисмларни конун ва тушунчалар оркали бирлаштиришга харакат килади. Билиш жараёнини объект-субъектга булиб, инъикос деб атади.
Олам объект ва субъектга булинар экан, уларнинг орасидаги алокадорлик хам узилиб крлиб, эзгу хис-туйгуларга урин колмайди. Натижада тафаккур инсонни боши берк кучага олиб кириб куйди. Бу вазиятдан чикиш йуллари йук, деб эълон килинди.
Аслида бу фалсафадаги маъносизлик — бу хаётнинг маъносизлиги эмас, тубан акднинг маъносизлигидир. Акл барча саволларга жавоб топади ва лекин борликни маъносиз дейди. Шундай экан, акднинг узи маъносиз булиб килмайдими? Демак бу маъносиз вазиятдан чикиб кетишнинг ягона йули инсон ва бутун борликни бирлаштирувчи, уни ягона коинот деб тан олувчи рухий кучга мурожаат килиш, бу куч оркали Худонинг инсонга булган мухаббатини топишдир. Бундай фалсафий таълимот, кадимдан маълум булиб, Шаркда урта асрларда тасаввуф деб аталган.
Экзистенциализм фалсафаси XX аср бошлари ва уртасидаги фожиали ходисаларни тутри акс эттирди ва бу фожиадан чикиб кетиш йулларини изтироб билан ахтаради. Экзистенциализм файласуфлари Ясперс, Хайдеггер, Сартр, Камю илохий кучга, ин-сондаги рухий кучга охирги таянч нуктаси сифатида мурожаат килишга мажбур булишди.
Қўрқув психик ва ижтимоий холат сифатида хам мавжуд бўлади. Инсониятнинг ташки мухитга мослашиши хам унинг қўрқуви туфайли бўлди. Жамият бир томондан қўрқув хис туйғусини хокимият куроли сифатида кучайтиришга уринса, иккинчи томондан аскарларни армияга тайёрлаш жараёнида қўрқувни камайтиришга харакат қилади. Ёш болалар ва ўсмирлар катта ёшдагилардан қўрқишганлиги учун уларни қулоқ солишади. Қўрқув жамиятда аҳлоқий кадриятларни сақлаб туришга ёрдам беради. Болалик даврида қаттиқ қўрқув холатини бошидан кечирган шахс кейинчалик аҳлоқий қадриятларни бузмасликка харакат қилади. Жамиятдаги муносабатларни хис туйғуларсиз тасаввур қилиб бўлмайди, шунинг учун ўз пайтида Карл Юнг жамият инсон борлиғининг хиссий эмоционал омилларини сақлаб қолиш зарур дейди. Қўрқув билан бир қаторда инсон борлиғининг хиссий эмоционал мезонларига золимлик, жоҳиллик каби салбий хиссиётлар хам киради. Психоанализ асосчиси З. Фрейд бу салбий туйғуларнинг сабабини инсоннинг онг остида кўради. Унинг фикрича онг ости қатламида салбий психик энергия жойлашган, Фрейд уни юнон мифологиясидаги ўлим худоси Танатос номи билан атайди. Мана шу Танатос деб ном олган салбий энергия инсонни барча золимликлари, жохилликларига сабабчи бўлади. Инсон ўз ақли орқали бу салбий энергияни назорат килолмайди ва у инсоннинг харакатларида, руҳий холатида, сўзларида намоён бўлади. Танатос куч қувати инсонни қотилликларга, бировнинг азобларидан рохатланиш каби садо мазохизм холатларига олиб келади. Фрейд буни кўпгина шизофрения касалларида кузатган, хозирги тилимизда бундай холат маниакал, депрессив шизофрения холати деб аталади. Бундай холатда касал инсон миясига бир хил фикр такрорланиб келаверади ва натижада инсон онгида галлюцинациялар хосил бўлади, унга ўзи ўйлаган нарсалари реал мавжуд бўлиб кўринади. Мана шундай галюциноген холатда бўлган инсон салбий харакатлар содир қилиши мумкин. Танатос кучининг пайдо бўлиши, Фрейд фикрича, жамиятдаги аҳлоқий қадриятларнинг эдип комплексидаги жисмоний хиссиётларни сиқиб чиқилиши натижасида содир бўлади. Бу онг остига сиқиб чиқарилганжинсий хиссиётлар онг остида Танатос ва эрос психик кучларини хосил қиладилар.
Инсондаги салбий онгсиз руҳий кучлар айрим холатларда жамият томонидан хам ривожлантирилиши мумкин.
Масалан, Рим империяси даврида амфитеатрларда гладиаторлар ўйинлари доимий тарзда ўтказилган. Бу тамоша римликлар қалбида қуллар, асирга оинганларга шафқатсизлик , зулм ва қаҳр хис туйғуларини шакллантирган. Оддий Рим фуқаролари қулларни одам ўрнида кўришмаган ва уларга исм хам беришмаган, қулларни жонсиз предметлар номи билан аташган. Бундай шафқатсизлик ўрта асрда хам давом этди, лекин энди у христиан бўлмаган халқларга нисбатан бўлди.
Масалан уруш холатида жамият ўз фуқароларида душманга қарши шафқатсиз бўлишни тарғиб қилади. Маданий антропология вакилларидан бири Н. Элиас бундай холатларни батафсил таърифлайди. Унинг ёзишича 17 асрда Париж шаҳрида йилда бир неча марта ғалати бир маросим ўтказилган. Шаҳарнинг марказий майдонларидан бирида катта оломон йиғилган пайтда махсус одамлар томонидан бир тўда мушуклар тириклайин ёқиб юборилган. Бундан ташқари кўпгина давлатларда инквизиция томонидан жодугарликда ёки динсизликда айбланган фуқаролар оломонинг кўз олдида гульханда тириклайин ёкиб юборилган, ўша даврда кўпгина қатллар майдонларда халқ оммасининг кўз олдида содир этилган. Мана шу каттиққўл, берахм чоралар орқали диний ва сиёсий хокимият халқни қўрқув холатида ушлаб турган, давлат сиёсати сўзсиз итоат этишга асосланган. Ўша даврнинг сиёсий тизимларида зўравонлик, золимлик, шафкатсизлик омма ўртасида шакллантирилган. Масалан, рицарларнинг менталитетини кўрадиган бўлсак, уларда матонат ва қўрқоклик туйғулари нисбий тусга эгадир. Рицарлар ўзларининг турнирларида жасоратли ва матонатли жангчилар сифатида қатнашишган. Турнирда енгилган душманини , агар у шафқат сўраса, рицарлар озод қилишган ва ўлдиришмаган. Лекин тинч ахоли яшайдиган шаҳарларни рицарь аскарлари эгаллаган пайтда улар қуролсиз ахолига берахм ва бешафқат бўлишган. Ёшу қари, аёл ва эркакларни вахшийларча ўлдиришган. Бу фактлар айниқса узоқ йиллар давом этган салб урушларида жуда кўп бўлган. Масалан, ўрта асрдаги урушларда Қуддус шаҳрини христиан рицарлари забт этишганда шаҳарнинг бутун тинч аҳолисини қириб ташлашган. Тарихчиларнинг фикрича бунинг сабабларидан бири диний бўлса, бошқа сабаби сиёсий бўлган, хусусан, христиан европа давлатларига ортиқча ахоли керак бўлмаган, уларга янги келаётган ахолини жойлаштириш учун бўм бўш ерлар керак бўлган.
Шундай қилиб инсон борлиғининг хиссий эмоционал мезонларидан бири бўлган мухаббат туйғусининг тескариси бўлган золимлик ва нафрат туйғуларини кўриб чиқдик. Шуни айтиш жоизки цивилизация даврида жамиятда рационаллик кучайиши натижасида инсонларда хиссиёт ва хис туйғулар анча камайиб кетган, бу эса одамларнинг фаолиятларига салбий таъсир кўрсатади, чунки хиссиётлар ўрнини жамият аҳлоқий қонунларига ,бошқа одамларга ,табиатга бўлган муносабатларда бефарқлик, маъсулиятнинг камайиб кетишива лоқайдлик кучайиб боради. Культуролог, социолог олимлар ва тарихчиларнинг фикрича инсоният хаётида хис туйғуларни пасайиб кетиши салбий жараёндир, чунки айнан хиссиётлар актив фаолиятни амалга оширишда асосий манба хисобланади. Масалан, этнолог олим Н. Гумилёвнинг фикрича пассионарлик, яъни хиссиётларнинг камайиб кетиш холати, этносларни хаёти учун катта хавф хатарга айланади. Психолог олим К. Юнгнинг фикрича инсоният аждоду авлодларидан мерос бўлиб қолган хиссий энергия хазинасини йўқотиб бормоқда. Социолог олимларнинг таъкидича жамиятда муҳим ўрин эгаллаган шаҳс ва унинг бошқа одамлар билан алоқалари хис туйғуларга асосланган бўлиб, хиссий эмоционал мезонларнинг камайиб бориши ёлғизлик, бегоналашув жараёнларини кучайтириб юборади, натижада инсон ўз хаётининг мазмун ва моҳиятини йўқотиб қўяди, шаҳс эса ўзнининг индивидуал жихатларини йўқотиб боради.

Мавзу бўйича саволлар.



  1. Макс Шеллер меҳрибонлик ва хамдардлик туйғулари хақида нималар деган.

  2. Макс Шеллернинг руҳий мухаббат тушунчасини очиб беринг.

  3. Руҳий мухаббат заминий, хирсий мухаббатдан нима билан фарқ қилади.

  4. Шарқ мутафаккирларини руҳий мухаббат хақидаги фикрларини ёритиб беринг.

  5. Ғарб ва шарқ иррационал фалсафасида руҳий мухаббат хақида қандай ўхшаш фикрлар бор.

  6. Қўрқув тушунчасини психоанализ вакиллари қандай таърифлаганлар.

  7. Экзистенциал антропологияда қўрқув туйғуси қандай таърифланади.

  8. Нима учун қўрқув туйғуси айрим холатларда жамият томонидан қўллаб қувватланади.

  9. Қўрқув ва золимлик ўртасидаги алоқани кўрсатиб беринг.

  10. Қўрқув вазолимлик онг остидаги қандай салбий руҳий кучлар билан боғлиқ.

Мавзу 7.

Download 317,53 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   27




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish