Инсон нутқининг ҳосил бўлиши ва ва унда аъзоларнинг иштироки

Нутқнинг оғзаки ва ёзма шакллари, уларнинг хусусиятлари
Маълумки, нутқ оғзаки ва ёэма кўринишларга эга. Оғзаки нутқ сўэлопчи гапириб турган вақт бирлигидагина мавжуд бўлиб, бу жараён тугаши билан нутқ ҳам тугайди. Аммо нутқ таъсирида уйғонган ҳаяжон, берилган ахборот маълум вақтгача тингловчи онгнда сақлашгши, унинг хулқига таъсир этиши мумкин. Оғзаки нутқ хусусиятлари сифатида қуйидагиларни кўрсатса бўлади: 1. Оғзаки нутқ тезкорлик билан (автоматик тарзда) амалга ошади. Тушунчалар билан «унинг либоси» бўлган сўз биргаликда «яшин теэлигида» тилга кела бошлайди. Ваъэан тушунчани ифодалпвчи сўяни ўша тезликда сўзловчи топа олмай қолади. Унга яқин ёки ўйланган тушунчани ифодалай олмайдиган сўзларни ишлатиб юборади. Натижада, айтилган нутқ (гап, гап- .лар) кўзланган мақсадни (фикрни) тўлиқ рўёбга чиқармайди. Бундан тингловчи ҳам, сўзловчи ҳам зарар кўради. 2. Оғзаки нутқда сўз бирикмалари ва гапларнинг моделлари айтилмоқчи бўлган фикрга монанд ҳолда теэкорлик билан танланади. Гап қурилиши!ни, моделларинн ақл назорат қилиб боради. Фикрнн айтилганларни тготирада ушлаб турган ҳолда ривожлантиришга тўғри келади. Агар хотира оэгина «дангасалик» қилса, гап туэилиши, сўэ бирикмалари ўзаро мантиқа,н ва грамма тик боғланмай қолади, Чунки янги қисм аввалги қисм унутилгани учун у билан мослаша олмайди. Масалан, «Устоэ, сизни ... халқ олдида қилган улкан хиэматларингиэдан биэ миннатдормиз». Мисолда сўзловчи нутқининг «Устоз, сизни...» қисмини айтгандан сўнг уни қандай ривожлантириш устида қилган мулоҳазаси жараёнида аввалги қисмни, аввал ўйланган моделни унутиб қўйган. Шу сабабли тушум келишигида келган еўз кейинги қисмлар билан грамматик ва мантиқан боғланмай қолган. 3. Оғзаки нутқ таҳрир имкониятидан маҳрум. У қандай шаклда борлиққа келган бўлса, шундайлигича тингловчнга ҳавола қилинади. 4. Оғзаки нутқда, одатда, мулоқот учун энг зарур нарсаларгина эуҳур этилади. Бу бир томондан вақт иқтисоди билан, иккинчидан, нутқ кучини тежаш билан боғлиқ. Шунга кўра, унда узундан-узоқ кириш, кенг изоҳлар кам учрайди. Аксинча, ҳодисаларнинг, нарсаларнинг ўзаро боғлиқлик даражалари, уларнинг тингловчи на сўзловчига равшанлиги даражаси ҳисобга олинади. Фақат зарурат ҳис этилгандагина аввалдан маълум нарсаларга изоҳ берилади. 5. Оғэаки нугқ сўэ бойлиги жиҳатидан ёэма нутҳқа нисбатан анча камбағал бўлади. Унда бир хил сўзлар, бир хил шакллар бир қадар кўпроқ такрорланади. Бу ҳол тил носиталарини танлаш қийинчиликлари билан боғлиқдир. 6. Оғзаки нутқда сўзловчининг фаол нутқий ҳаракати тўхтам (пауза), оҳанг, урғу, турли хил имо-ишоралар фикрнинг тинглоачига етиб боришида аҳамият касб этади. Еэма нутқ оғэаки нутқдан қуйидаги хусусиятлари бнлан ажралиб туради: нутқни ёзаётганда муаллиф иақт лгиҳатидан бемалол фикрлаш имкониятига эга бўлади. У ўэ нутқи қисмларини ва бутун нутқни қайтақайта таҳрир қилиши, фикр учун энг мос имкониятларни танлаши, гап туэилишини қулайлаштириши мумкин. Шунинг учун ҳам ёэма нутқ оғэаки нутқдан равонднр. Кишиларнинг нутқий фаолияти монолог, диалог, нолилог кўринишида амалга ошади. М о н о л о г. Монолог сўзлончининг ўэига ёки тингловчиларга қаратилган нутқидир. Монологик нутқда сўэловчи ўзнга маълум бўлган воқеа-ҳодисалар, ўз ички кечинмалари ҳақида маълумот беради. Монологик нутқ тингловчиларн-и суҳбатга фаол аралашунга ундамайдн; улардан айтилганларга жавоб талаб қилмайди. Синтактик жиҳатдан монологик нутқ мураккаб тузилган бўлиб, кенг қамровлидир. Монологик нутқ ўз хусусиятларйга қараб, бир неча кўринишда бўлиши мумкин: ички монолог ва ташқи монолог; ташқи монологни1нг драматик монолог, лирик монолог, хабар монологи каби турлари бор.