|
IJO D IY F IK R L A S H M R IV O J L A N T IR IS H
P R IN S IP L A R I
Bugungi kunda kadrlar tayyorlash milliy dasturida qo‘yilgan
vazifalardan kelib chiqqan holda talabalarni ijodiy fikrlashga owrgatish
muammo si oliy taiim n in g o'z yechimini kutavctgan eng dolzarb
muammolaridan biriga avianib qoldi.
Xo‘sh, ijodiy fikrlash o'zi nima? Uning fikrlashning boshqa turlari
bilan munosabatk ular orasida tutgan o'rni va mavqeyi qanday? Yer
yuzidagi eng murakkab va noyob mavjudot - bu insondir. Yashash
qonunlari uni atrof-olamni o'zgartira borib. koiiikib qolingan hayotni
ta'minlash uchun uzluksiz fikrlash va ijod qilishga majburlaydi. Inson-
ni fikrlash va ijod jaravonlari yetarli darajada rang-barang va murak
kab bo‘lib, tor ma'noda uni barcha xossalarini va qonunivatlarini
aniq tavsiflash qiyin. Shu sababli ijodiy fikrlashning aniq ilmiy ta’rifi
bugunga qadar mavjud emas. Shuning uchun bo'Isa kerak, fikrlash
nazariyasining ko*zga ko’ringan namoyondalari ham fikrlashning bu
noyob turini mahsuldor yoki intuitiv fikrlash bilan bir o’ringa qo'yib
qo'yadilar. Fikrimizning dalili sifatida quvidagilarni keltirishimiz
mumkin:
«Ijodiy (mahsuldor) fikrlash tarixi va muammosi yetarli darajada
aniq ifodaga ega emas. Ismi eslatilishi bilan «mahsuldor fikrlash» ata-
masi yodga tushuvchi Vertgeymer ham bu muammoni zarur aniqlik
bilan ayta olmadi». Ijodiy fikrlash bir qancha tomonlari bilan tanqidiy
fikrlashga yaqin. Shunga ko'ra Devid Klusterning maqolasidagi tanqidiy
fikrlash haqida bildirgan qimmatli fikrlaridan moslashtirib foydalanish
mumkin.
Birinchidan, tanqidiy fikrlashga o’xshash ijodiy fikrlash atamasi
juda ham ko*p turli parametrlar (mahorat, faoliyat turlari va hokazo) ni
o4z ichiga olganligi uchun uning aniq ta'rifini berish oson emas.
Fikrlash nazariyasi borasida qilingan ishlar vana ijodiy jarayonni
bir necha bosqichlardan (ko‘p hollarda uchtadan to'rttagacha) iborat
160
deb xulosa chiqaradi. Turli mualliflar tomonidan taklif qilingan bu
bosqichlar, asosan, tafsilotlari tomonidangina farqlanib, umumiy ko4ri-
nishda ularni taxminan quyidagicha tasavvur qilish mumkin:
Birinchi bosqich (ongli ish)— tayyorgarlik - yangi g'oyani yalt etib
paydo bo'lishidan oldin bajariladigan alohida faoliyat holati.
Ikkinchi bosqich (anglab yetilmagan ish) - pishib yetilish - mu-
ammoni «yechish» ustida bajariladigan anglanmagan ish. yo'naltiruvchi
g'oyaning inkubatsion davri.
Uchinchi bosqich (anglanmagan holatni anglangan holatga aylan-
tirish) - ilhomlanish - anglanmagan ish natijasida ong doirasiga
kashfiyot g'oyasining dastlabki - gipotetik holda tushunishi.
To4rtinchi bosqich (ongli ish) - g'oyani rivojlantirish, uni oxirgi
ko'rinishda rasmiylashtirish va tekshirish.
Yuqorida aytilganlardan ijodiy fikrlashning intuitiv fikrlashdan
farqi birmuncha oydinlashadi. Xo4sh, unda ijodiy fikrlashni fikrlashning
boshqa turlari bilan o4xshashligi ham bormi?Ijodiy fikrlash, eng avvalo,
bu, tanqidiy fikrlash kabi mustaqil fikrlashdir. Fikrlash mustaqil
boigandagina u ijodiy fikrlash b o ia oladi, Hech kim birov uchun ijodiy
fikrlab bera olmaydi. 0 4quv jarayonida talabalar uchun mustaqil fikrlash
va оЧа murakkab masalalarni ham mustaqil hal qilishga imkoniyat
yaratish zarur.
Ikkinchidan, olingan axborot ijodiy fikrlash uchun boshlang'ich
nuqta bo'lib, aslo oxirgi bekat vazifasini o'tamasligi zarur. Boshqacha
aytganda, ijodiy fikrlash axborot, dalillarni olishdan boshlanadi. Yangi
bilimlar ijodiy fikrlash uchun intilishni paydo qiladi. Ba'zida aytiladigan
«Bo4sh kalla bilan o4ylab bo'lmaydi»,— degan ibora shu yerda juda
o'rinli. Chunki o4ylash uchun kallada biror narsa bolishi shart. Ijodiy
fikrlashdek murakkab fikr yuritish uchun dalillar, g'oyalar, mavzular,
nazariyalar, maiumotlardan iborat tog'dek «xom ashyo»ni qayta ishlash
zarur.
Uchinchidan. ijodiy fikrlash masalani qo4yish va yechiladigan
muammoni aniqlashtirishdan boshlanadi.
1
Ixtiroviy masalalar yechish bo'yicha to'plangan tajribani va fikr
lash nazariyalarini tahlil qilish ijodiy fikrlashning asosiy prinsiplarini
shakllantirish va ijodiy fikrlashga o'rgatishning psixologik-pedago-
161
gik metodlarini ishlab chiqishga imkon beradi. Rivojlangan ijodiy
fikrlashsiz insoniyat XXI asrda yashay olmaydi. Bu prinsiplar
quyidagilardan iborat:
1. Talabalarni maqsadga erishishning turli yoilarini qidirish,
soiigra eng yaxshisini tanlashga o'rgatish.
2. Talabalarni vetarli miqdorda qollanm alar va mashqlar to'plamlari
bilan taininlash.
3. Zarur savollarni berishga va muammoning
m a v ju d lig in i aniq»
lashga
oTgatish,
4. Talabalarni har qanday sezgilar va emotsiyalarni fikrlashning
muhim tashkil etuvchilari. deb qarashga o\rgatish.
5. Talabalarni eng avvalo ijodiy jaravonning cvzidan qoniqish hosil
qilayotganlarini kuzatayotib. original va foydali g4oyalarini rag'bat-
lantirish. Talabalarga o'z g'oyalarini qadrlanishini anglab у etish lar iga
yordamlashish.
6.
Talabalarga nostand art vaziyatlarda vechimlar izlashni
t a k l i f
qilish.
Muvaffaqiyatsizlikka uchraganda
iz c h illik n in g n a m o y o n
boiishi
muhimligini isbotlash.
7. Talabalarga yechimlarni izlashning rejasini tuzishni taklif qilish.
8. Haddan tashqari tez yorliq yopishtirishdan, masalani oldindan
rnaiurn masalalar toifasiga kiritishdan va shoshilib qaror qabul qilish-
dan qochish. Chunki. bu asosiy muammodan ogishlarga va fikrlash
egiluvchanligining yo'qolishiga olib keladi
9. Talabalarni fikrlashning muhim elementlari sifatida sezgi va
emotsiyalarni boshqarishga ovrgatish.
10. G'oyalarni generatsivalash uchun hamda ularni obyektiv va
ratsional lash uchun sharoit v aratish.
11. «Boiishi mumkin» va «bolishi kerak» iboralarini farqiagan
holda keskin qarorlar chiqarish.
12. Talabalarda uzluksiz alternativ izlanishga, yangi yondashuvlarga
va vangi g'oyalarga moyillikni shakllantirish.
Bundan tashqari, ijodiy yondashuvning yangi g'oyalarini qabul
qilish va mustahkamlanish jarayonini yengillatishga yordam beruvchi
bir nechta asosiy qoidalarga ham amal qilish lozim. Barcha narsalar
juda sodda bolishi kerak.
162
Download Do'stlaringiz bilan baham: |
