Innovatsiya va intergatsiya

Nizomiy 
nomli
I O P U
kutubxonasi

---

- ta ’lim ning m azm uni umumiy, politexnik va kasb-hunar tarkibiy 
qismini o'zida aks ettirishi kerak;
- ta'lim ning m azm uni o‘quvchilarning yoshidan va jam iyatning 
rivojlanish darajasidan kelib chiqadi;
- ta’lim ning m azm unidagi ajratilgan to'rt komponent hajmi va 
m azm uni bo'yicha o'zaro avnan muvofiq bo'lishi kerak.
M aktab rivojlanishining hozirgi bosqichida ta'lim ni kompyuter- 
lashtirish masalasi g‘oyat m uhim ahamiyat kasb etmoqda. O'quvchilarni 
zamonaviy hisoblash texnikasidan foydalanishga doir bilim va mala- 
kalar bilan qurollantirish, o'quv jarayonida kom pyuteriarning keng 
qo'llanishini ta’m inlash jam iyatda bozor iqtisodiyotini rivojlantirish- 
ning m uhim vazifalaridan biridir. M ana shu vazifalarni amalga oshirish 
vuzasidan pedagogika fanida o'rta m aktabga elektron hisoblash 
m ikroprotsessor texnikasini tatbiq etishning ikkita asosiy vo'nalishi 
ishlab chiqilmoqda. Bularning birinchisi m aktabdagi ta’lim ning 
m azm uniga o'quvchilar um um ta’lim tayyorgarligining komponenti 
sifatida dasturlashtirish asoslarini va hisoblash texnikasini joriy etish; 
ikkinchisi - m aktabda elektron hisoblash m ashinalaridan ta’m inlash 
ta ’Iimining vositasi sifatida foydalanishdir. Pedagogika fani mak- 
tablarning EHM lardan fovdalanishdagi tajribalarini o'rganishi va 
um umlashtirishi: yalpi kompyuter savodxonligiga javob beradigan 
vagona dasturlashtirish um um ta’limiy kursini yaratish; dasturlashni 
o'rgatish boshlanadigan muddatni va kursning hajmini belgilashi. 
m aktabda o'rganiladigan algoritm tilini tanlash, ta'lim ning m ashina 
bazasidan foydalanish asoslarini ishlab chiqishi va boshqa vazifalarni 
ado etishi kerak.
Ta'lim nazariyasiga muammoli - o’qitishni joriy etish, shuningdek, 
o‘quv jarayonini tabaqalashtirish va individuallashtirish vo'llarini izlash 
bo'yicha faol ishlar olib borilmoqda.
M uammoli - o'qitishning nazariyada ishlab chiqilgan asosiy g ‘oya- 
larini quyidagicha ta'riflash mumkin:
- ta’limiy bilishni ilmiy bilishga muvofiq m odellashtirish g'oyasi. 
ya’ni muammoli vaziyatni vujudga keltirish - farazni olg'a surish -
farazni asoslash - farazni hal qilish - uni tasdiqlash yoki rad etishdek 
zarur bo'g'inlarni o'z ichiga olgan muammoli o'qitish;
18

---

- o'quvchiiarning ijodiy imkoniyatlari va qobiliyatlarini rivojian­
tirish, ularda tadqiqotchilik vo'sinidagi ko'nikm a va m alakalarni 
o'stirish g'oyasi.
M uammoli o'qitish nazariyasida qator qonuniyatlar ifodalandi 
va tajriba yo'li bilan asoslandi, ulardan muammoli dars o‘tish bilan 
muammoli o‘rgatishning birligi va bir-birini taqozo etishi, o'quv- 
chilarning tayyorligi darajasi bilan muammoli o'rgatish darajasining 
muvofiqligi kabi qonuniyatlarni ajratish mumkin. D idaktikada ishiab 
chiqilgan o'quvchiiarning bilish faoliyatini faollashtirish nazariyasi -
muammoli o'qitish nazariyasiga juda yaqindir. Faollik nazariyasining 
asosiy g'oyasi ham maxsus tashkil etilgan ta’lim muhitida (o‘qitishning 
mazmuni, shakllari va metodlari bilan) o'quvchiiarning faolligini tobora 
oshirib borishdan iboratdir. Ishiab chiqilgan faollik nazariyasi o'quv 
jarayonida bilim larni o'zlashtirish, ularni qayta ishlash va qo‘llashning 
(muammoli va reproduktiv) usullarini o'rganish bo'yicha tashkil 
etiladigan o'zini o'zi boshqaradigan faollikdan iboratdir. M azkur 
qonuniyatlar asosida amaliy jihatdan m uhim ahamiyatga molik nazariy 
qoidalarni ifodalash mumkin. Faollashtirish vositalari tizimi, ta'lim ning 
mazmuni, o'qitishning shakl va m etodlari o'qitishning asoslangan, 
maqsadga muvofiq o'z-o‘zini boshqaradigan jarayon sifatida tashkil 
qilishni ta’minlashi uchun ular quyidagi talablarga javob berishi kerak:
- ta’lim ning ham m a bosqichlarida o'quvchilarda o'qitishning ichki 
motivlarini qo'zg'atish va rivojiantirish;
- o'quvchilarda o'z oldilariga muavyan m aqsadlarni qo'yish va 
kelgusidagi faoliyatlarini rejalashtirishga rag'batlantirish m exanizmini 
takom illashtirish;
- o‘quvchilarda axborotlarni qayta ishlashga doir ta’limiy va aqliy 
ko'nikm alarning shakllanishini ta’minlash;
- o'quvchiiarning o'quv-bilish m aqsadlariga erishish uchun jism oniy 
va axloqiy, irodaviy kuchlarini oshirish;
- ta’lim jarayonida nazorat va o'z-o'zini boshqarish orqali 
o'quvchiiarning o'z o'quv-bilish faoliyatini baholashini ta’minlash. Shu 
qoidalarga rioya qilinsa, ta'lim samaradorligi yanada ortadi.
Ta’lim jam iyatning iqtisodiy-ijtimoiy darajasi va madaniyati, uning 
siyosiy va m afkuraviy strukturasi m azm unini belgilaydigan m asalalarni
19

---

hal qiladi. Shuning uchun oiladagi yoki jam oadagi, m aktabdagi, ishlab 
chiqarishdagi m aqsadga muvofiq yoki tasodifiy tarbiya o’z mohiyatiga 
ko'ra ijtimoiy bo’ladi. chunki har qanday tarbiya ijtimoiy munosabat- 
larning subyekti hisoblanadi.
Inson tu g ’ilgan paytidan boshlab u yoki bu ijtimoiy guruhga 
m ansub bo'lib, m ehnat aloqalarining m aiu m tizim ida tegishli yuridik 
huquqlardan foydalanadi. Jamiyatdagi o'zaro m unosabatlar majmuyi- 
ning m azm uni va xarakteri shaxs kamol topishining umumiy yo'nali- 
shini hal qiluvchi yo’sinda belgilaydi. Ota-onalar va pedagoglar tarbiya 
m etodlarida o'ziga xos o'rin tutsalar ham. ularning m aqsadlarini, 
istaklarini va intilishlarini pirovard natijada jam iyat belgilaydi, uning 
u yoki bu ijtimoiy guruhlari. hayotning umumiy sharoitlari, uning 
m anfaatlari va ideallari belgilaydi. «Ijtimoiy tarbiya» iborasidan ancha 
tor m a’noda shaxsga ta’sir ko’rsatishning maxsus tuzilgan ijtimoiy 
institutlarda amalga oshiriladigan, oiladagi va yaqin atrof-muhitdagi 
tarbiyadan farqli jarayonni ifodalash uchun foydalaniladi. Ta’lim 
va tarbiya tushunchasining qaysi biri kengroq m aiioga ega ekanligi 
xususidagi bahs samarasizdir, chunki hamm a gap ularning qaysi 
maqsadda qo'llanishidadir. Adabiyotlarda ko'p uchraydigan « ta iim » va 
«tarbiya» so'zlarini pedagogik jarayonning qaram a-qarshi tomonlarini 
ifodalash uchun qollan ish i unchalik to’g’ri emas. Binobarin, ta iim
bilim berishning m aqsadga muvofiq jarayoni sifatida doimo m uayyan 
shaxslarni tarbiyalashni o’z ichiga oladi. Tarbiyaning vo'nalishi esa. 
hatto, ta iim n in g m azm uni va saviyasi bilan rasman bir xil b o isa ham 
prinsip jihatdan turlicha: - insonparvar. demokratik yoki totalitar 
b o iish i m umkin. Taiim -tarbiya m uassasalarida amalga oshiriladigan 
chuqur pedagogik jarayon sifatidagi tarbiya haqida gapirish uning faqat 
bir tom onini - kasbiy jihatini ko’rsatishni bildiradi. Tarbiya ham m avaqt 
xalq orasidagi hodisa. ijtimoiy hayotning doimiy kategoriyasi hisob- 
langan. Tarbiyaning ijtimoiy tabiatini anglash davlat va xalq tarbiyasi, 
jam iyat va shaxs tarbiy asi o ita sid a g i maqsadga muvofiq va tasodifiy 
tarbiya o'rtasidagi tafovutni, tarbiyaviy ta'sir obyektining g’ovat 
m urakkab tugunini bilish imkonini beradi.
Tarbiya shaxsni m aqsadga muvofiq vo’sinda shakilantirish, unda 
insonparvarlik fazilatlarni tarkib toptirish jarayonidir. Tarbiya tarbiyani 
amalga oshiruvchilar kutadigan natija mavjudligini talab qiladi. U ikki
20

---

turdagi faoliyatni. ya’ni shakllanuvchi va shakllantiruvchi faoliyatni 
bajaruvchilar tarbiyaning tashkilotchilari, shakllanuvchi faoliyatni baja­
ruvchilar esa tarbiyaning y o lg iz yoki jam oaviy obyektlari hisoblanadi.
Tarbiyaning o'ziga xos xususiyatlari uning ikki tomoni - obyektiv va 
subyektiv jihatlari mavjudligidir. Uning shakllantiruvchi faoliyatlarini 
bajaruvchilar o’zlari xohlasa-xohlamasa tarbiyaning obyekti ekanligida 
ko’rinadi. Yuqorida ta’kidlanganidek, obyektiv shakllanuvchi va shakl­
lantiruvchi faoliyatlar hamda ularning elementlari o'rtasida, shuning- 
dek, har bir faoliyatning elementlari 
0
‘rtasida ichki obyektiv bogianish 
va munosabatlar mavjudligida namoyon b oladi.
Shakllantiruvchi va shakllanuvchi faoliyatning subyektiv tomoni u 
yoki bu faoliyatni bajaruvchilar - subyektlar hisoblanadi va tarbiyaning 
natijalari ularning ichki holatiga, egallagan shaxsiy xususiyatlari, 
qiziqishlari, ehtiyojlari hamda qobiliyatlariga b o g iiq boiadi. Tarbiya 
ba’zan to'plangan bilimlarni, faoliyat tajribalarini yosh avlodga 
berishning y o ii sifatida, ba'zan erishilgan ma’naviy m adaniyatni 
qayta tiklash va rivojlantirishning omili sifatida va ba’zan ijtimoiy 
m unosabatlarning alohida shakli sifatida ta'riflanadi. Tarbiyaning 
maqsadi uning ko'zlangan natijasidir. U jam iyat rivojlanishining ehti- 
yojlarini o*zida aks ettiradi va jam oatchilik hamda davlat hujjatlarida 
ifodalanadi, pedagogik taiim o tlar va nazariyalarda m uayyanlashtiriladi 
hamda batafsil yoritiladi. Sinfiy jam iyatda tarbiyaning maqsadi 
hukm ron sinflar tomonidan belgilanadi va bayon qilinadi. Masalan, 
quldorlik davrida tarbiyaning maqsadi qullarni bo4ysundirish va bos- 
tirib turishga lavoqatli jangchilar hamda lashkarboshilarni; feodalizm 
davrida feodal 
ritsarlar; 
burjuaziya davrida 
ishbilarmonlar va 
biznesm enlarni tayyorlashdan iborat boigan. Tarbiyaning maqsadi -
shaxsni har tomonlam a va uyg4m kamol toptirish, uning m a’naviv, 
axloqiy-estetik qadriyatlarini shakllantirish, yuksak darajada uvush- 
gan va shakllangan jam oalarni vujudga keltirishdir. Tarbiyaning maq- 
sadlarini oxirgi va oraliq, umumiy va muayyan, asosiy va y o i-y o ia k ay
maqsad larga tasniflash mumkin. Maqsad bilan bir qatorda, maqsadga 
erishishni ta'm inlaydigan vazifalar ham turadi. M asalan, tarbiyaning 
umumiy maqsadini ro'yobga chiqarish, ya’ni shaxsni har tomonlam a 
kamol toptirish uchun aqliy. axloqiy, g'oyaviy-sivosiy, estetik, mehnat 
va jism oniy tarbiya vazifalarini amalga oshirish zarur.

---