Ingenerlik geodeziyasi

    (3) 

---

 
28 
 
 
19-rasm. Topografik karta varag`i  
m
KC
AB
/

  va 
n
BC
C
b
/
1

  bo‖lganligi  uchun 
.
/
1
1
mn
KC
b
a

  Hormal  (standart) 
ko‖ndalang masshtab uchun m=n=10 shu sababli 
   
.
01
,
0
1
1
KC
b
a

    (4) 
Hormal  ko‖ndalang  masshtabning  eng  kichik  bo‖lagi  uning  asosin-
ing 
0,01 
qismini, 
ya‖ni 
0,2 
mm 
tashkil 
etadi.Uchburchaklar 
o‖xshashligidan  a
2
b
2
=2a
1
b
1
,  a
3
b
3
=3a
1
b
1
  va  h.k.  Ko‖ndalang  masshtabdan 
foydalanish uchun berilgan sonli masshtabda tegishli elementlar hisobla-

---

 
29 
 
nadi.Masalan,  6.2-  rasmda  tasvirlangan  ko‖ndalang  masshtab  nomo-
grammasidan  1:10000  masshtabda  487  m  kesma  uzunligini  topish  kerak. 
Bu holda plandagi 1 sm ga joyda 100 m, 2 sm li KS asosga 200 m, kichik 
AV bo‖lakka 20 m to‖g`ri keladi, eng kichik a
1
b
1
=2 m, masshtab aniqligi 
1  m  bo‖ladi.  Stirkul  (o‖lchagich)  ignalari  orasida  ikkita  asos  (400  m) 
olamiz,  keyin  chapdagi  ignani  to‖rt  kichik  bo‖lakka  (80  m)  va 
o‖lchagichni yuqoriga uch yarim bo‖lakka (7 m) suramiz, bunda chapdagi 
igna og`ma chiziq bo‖yicha, o‖ngdagisi esa vertikal bo‖ylab baravar suri-
ladi, ignalar MN oraligi 487 m kesmani tashkil etadi. 6.2 -rasm bo‖yicha 
RS kesma 1:5000 masshtabda 357 m ga teng, 1:2000 masshtabda 142,8 m; 
1:1000  masshtabda  kesma  PQ=59,0  m  va  1:25000  masshtabda  1475  m; 
1:100000  masshtabda  kesma  TU=5,68  km  va    1:50000  masshtabda  esa 
2,84 km ni tashkil etadi. 
  
Ko‖ndalang 
masshtab 
grafigi 
masshtabli 
deyiladigan 
metal 
chizg`ichlarda va ayrim asboblarda gravirlanadi. 
Berilgan  masshtabli  chizmada  ifodalangan  m
t
=  0,1  mm  kesmaga 
to‖g`ri  keladigan  joydagi  chiziq  ko‖ndalang  masshtabning  chekli  aniqligi 
deyiladi, u quyidagi formula orqali hisoblanadi: 
м
m
f
t
чекли
10000

,   (5) 
bu ifoda bo‖yicha 1:5000, 1:2000, 1:1000 masshtablardagi planning chekli 
aniqligi  mos  ravishda  0,5  m;  0,2  m  va  0,1  m  ni  tashkil  etadi.  Demak, 
o‖lchamlari  keltirilganlardan  kichik  bo‖lgan  joy  predmetlarini  planda 
masshtabli shartli belgilarda tasvirlash imkoni bo‖lmaydi. Bunday berilgan 
masshtabda  plan  tuzish  uchun  o‖lchash  ishlari  aniqligini  va  batafsilligini 
asoslash  masalasi  kelib  chiqadi  va  uni  echish  yo‖llari  geodeziyada 
amaliyotda  ko‖rib  chiqiladi.  Masshtab  aniqligini  bilgan  holda  quyidagi 
ikkita  masalani  echish  mumkin:  a)  karta  masshtabida  tasvirlash  mumkin 
bo‖lmagan  joy  predmetlari  va  konturlar  egri-  bugriliklari  o‖lchamini 
aniqlash;  b)  bizga  kerak  bo‖lgan  joy  predmetlari  kartada  o‖xshash 
shakllar bo‖lib tasvirlanishi uchun karta masshtabini tanlash.