Ingenerlik geodeziyasi

92-rasm. Raqamli nivelirlash strukturasi  
Endi rasmdan markaziy chiziqdagi A gacha bo`lgan masofa 1550= 6 x (2)2 = 8.5 
m.  
Balandlikning 1550 dan A ga ko`tarilishi = (0.509/15) x 8.5 = 0.288 m.  
A dagi balandlik = 224.288 m, yorug`lik orasini berib (229.547 - 224.288)= 5.259 
m.   
Masofa 1550 V gacha sharq kanali bo`ylab = 8.5 + 4 = 12.5 m.  

---

 
 
 
 
1
4
 
 
Balandlikning ko`tarilishi 1550 dan V gacha = (0.510/15) x 12.5 =  
0.425 m.  
V da balandlik = 223.908 + 0.425 = 224.333 m.  
V da tor oralik = 229.547 - 224.333 = 5.214 m.  
Eng kichik tor oralik eng shimoliy nuqtada sharqdagi kanalda, ya`ni V da hosil 
bo`ladi.  
2.5-misol.  Triangulyasiya  s`yomkasini  uzoqda  joylashgan  orollargacha 
kengaytirishda, kuzatuvlar ikkita stansiyada amalga oshirildi, bittasi dengiz sathidan 
3000  m  balandlikda  va  ikkinchisi  1000  m  balandlikda  joylashgan.  Agarda  nur  bir 
stansiyadan ikkinchisiga o`tganda dengiz sathiga tegsa, stansiyalar orasidagi tahminiy 
masofa, (a) kesilish hisobga olinmasa va (b) uni 6400 km deb olinsa, qancha bo`ladi?  
(ICE) (2.1) tenglamaga murojaat qilaylik.  
D
1
 = (2Rc
1
)
2
 = (2 x 6400 x 1)
2
 = 113 km.  
D
2
 = (2Rc
2
)
2
 = (2 x 6400 x 3)
2
 = 196 km.  
Umumiy masofa = 309 km.  
tenglamadan: D
1
 = (7/6 x 2Rc
1
)
2
, D
2
 = (7/6 x 2Rc
2
 )
2
.  
Yuqorida (a) da keltirilgan tenglama bilan solishtirsak, sinish, masofani (7/6)2 
ko`paytirishda, paydo bo`ladi:  
D = 309 (7/6)
2
 = 334 km.  
  
  
93-rasm. Yerning egriligi va atmosfera sinishi uchun birlashtirilgan tu- 
zatma  
Birinchi  prinsipdan  kelib  chiqib  nivelirlashda,  yer,  bu  12740  kmli  sfera  deb 
hisoblab, yerning egriligi va atmosfera sinishi uchun birlashtirilgan tuzatma beruvchi 
ifoda  toping  (93-rasm).  Daryoning  qarama-qarshi  sohillarida  bir  biridan  730  m 
masofada joylashgan Y va Z nuqtalari orasini murakkab nivelirlash, quyidagi natijalarni 
berdi:   

---

 
 
 
 
1
4
 
 
Nivelir v  
Nivelir 
balandligi (m)  
Reykaning  
Reyka v ko`rsatuvi (m) 
Y  
1.463  
Z  
1.688  
Z  
1.436  
Y  
0.991  
  
Y 
va  Z  lar  orasidagi  balandliklar  farqini  va  nivelirdagi  har  qanday 
kollimatsiya xatosini aniqlaylik.  
                                    
(1)
  
Nivelir bilan  Yda  Z past (1.688 - 1.463) = 0.225 m ga.  Nivelir bilan  Z da  Z 
past (1.436 - 0.991) = 0.445 m ga.  
                                     
(2)
  
Z 
ning haqiqiy xatosi  
 Nivelirning balandligi Y da = 1.463 m; endi Z ning 0.335 m ga pastligini bilib, 
haqiqiy gorizontal ko`rsatuvi  Z da (1.463 + 0.335) = 1.798 m bo`lishi kerak, ammo, u 
1.688 m bo`lgan edi, ya`ni - 0.11 m juda past (- pastlikni ifodalydi) edi. Bu xato egrilik 
va kesilish (c - r) hamda nivelir kollimatsiya hatosidan (e) kelib chiqqan.  
SHunday qilib: (c - r) + e = - 0.0110 m.  
                             
(3)
  
 
  
e = - 0.110 - 0.036 = - 0.146 m 730 m uzunlikda.  
Kollimatsiya xatosi  e = 0.020 m ga past 110 m uzunligida.  
2.7-misol.  A  va  B  bir  biridan  2400  m  masofada  joylashgan.  Balandliklar  bilan 
kuzatuv quyidagilarni bermoqda:  
nivelir balandligi  1.372 m, B dagi ko`rsatuv  3.359 m; nivelir balandligi 
1.402 m, A dagi ko`rsatuv 0.219 m.  
Balandliklarning  farqini  va  asbobning  xatosini,  agarda  sininsh  xatosi  egrilik 
xatosining ettidan bir qismini tashkil qiladi deb olsak, hisoblab chiqaring.  (LU)  
Nivelir A da, B past (3.359 - 1.372) = 1.987 m ga.   
Nivelir B da, B past (1.402 - 0.219) = 1.183 m ga.  
V ning haqiqiy balandligi  past A dan = 0.5 x 3.170 m = 1.585 m ga.  

---

 
 
 
 
1
4
 
 
Egrilik va sinish sababli birlashtirilgan xato  = 0.0673D2 
m = 0.0673 x 2.42 = 0.388 m.  
Endi, 2.6-misolda keltirilgan protseduralardan foydalanib:  
Nivelir A da = 1.372 m, demak, haqiqiy ko`rsatuv B da = (1.372 +  
1. 585)= 2.957 m.   
Haqiqiy ko`rsatuv B da = 3.359 m.  
B dagi haqiqiy ko`rsatuv juda baland,  + 0.402 m ga.  
SHunday qilib,  (c - r) + e = +0.402 m, e = +0.402 - 0.388 = +0.014 m  2400 m 
masofaga, kollimatsiya xatosi e = +0.001 m,  100 m dagidan yuqori.