«informatika va axborot texnologiyalari»

 
2. Masalalarni EHMda yechish bosqichlari 
Matematik model xar xil vositalar yordamida berilishi mumkin. Bu vositalar fizik 
qonuniyatlar hamda funksional analiz elementlarini ishlatib differensial va integral tenglamalar 
tuzishdan to hisoblash algoritmi va EHM dasturlarini yozishgacha bo‗lgan bosqichlarni o‗z 
ichiga oladi. Har xil bosqich yakuniy natijasiga ko‗ra o‗ziga xos ta‘sir ko‗rsatadi va ulardagi yo‗l 
qo‗yiladigan xatoliklar oldingi bosqichlardagi xatoliklar bilan ham belgilanadi. 
Obyektning matematik modelini tuzish, uni EHM da bajariladigan hisoblashlar asosida tahlil 
qilish - hisoblash tajribasi deyiladi. Hisoblash tajribasining umumiy sxemasi quyidagi bosqichlar 
orqali amalga oshiriladi: 
1.
Masalaning qo‗yilishi va tahlil. 
2.
Masalaning matematik modelini yaratish. 
3.
Hisoblash algoritmini tuzish. 
4.
Dasturiy ta‘minot yaratish va uni EHM ga tatbiq etish. 
5.
EHM da olingan natijalarni tahlil qilish.
Birinchi bosqichda masalaning aniq qo‗yilishi, berilgan va izlanuvchi miqdorlar, 
ob‘ektning matematik modelini tuzish uchun ishlatish lozim bo‗lgan boshqa hususiyatlari 
tasvirlanadi. 
Ikkinchi bosqichda fizik, mexanik, kimyoviy va boshqa qonuniyatlar asosida matematik 
model tuziladi. U asosan algebraik, differensial, integral, integrodifferensial va boshqa turdagi 
tenglamalardan iborat bo‗ladi. Ularni tuzishda o‗rganilayotgan jarayonga ta‘sir ko‗rsatuvchi 
omillarning barchasini bir vaqtning o‗zida hisobga olib bo‗lmaydi, chunki, matematik model 
juda murakkablashib ketadi. Shuning uchun, model tuzishda qaralayotgan jarayonga eng kuchli 
ta‘sir etuvchi asosiy omillargina hisobga olinadi. 
Masalaning matematik modeli yaratilgandan so‗ng, uni yechish usuli izlana boshlanadi, 
ya‘ni, mos tenglamalar yechilishi va kerakli ko‗rsatkichlar aniqlanishi lozim. Ayrim hollarda 
masalaning qo‗yilishidan keyin to‗g‗ridan-to‗g‗ri, masalani yechish usuliga ham o‗tish kerak 

---

123 
bo‗ladi. Bunday masalalar oshkor ko‗rinishdagi matematik model bilan ifodalanmasligi mumkin. 
Bu bosqich masalalarni EHMda yechishning uchinchi bosqichini tashkil qiladi. 
To‗rtinchi bosqichda, masalani EHM dan foydalanib yechish uchun uning yechish 
algoritmi ishlab chiqiladi, hamda shu algoritm asosida biror-bir zamonaviy algoritmik tilda EHM 
da ishlatish uchun dastur tuziladi. Dastur ma‘lum talablar asosida tuziladi. Masalan, u umumiylik 
xususiyatiga ega bo‗lishi kerak, ya‘ni, matematik modelda ifodalangan masala parametrlarining 
yetarlicha katta sohada o‗zgaruvchi qiymatlarida dastur ishonchli natija berishi kerak. U bir 
necha mustaqil qismlar (proseduralar) dan iborat bo‗lishi mumkin. 
Nihoyat masalani yechishning yakunlovchi beshinchi bosqichida yaratilgan dastur 
EHMga kiritiladi va sozlanadi hamda olingan natijalar chuqur taqlil qilinib, baxolanadi. 
Natijalarni tahlil kilish, zarur bo‗lgan hollarda algoritmni, yechish usulini va modelni 
aniqlashtirishga yordam beradi, hattoki masalani noto‗g‗ri qo‗yilganligini xam baholab berishi 
mumkin.