Informatika 2017 qqalpoq indd

nol  (0)di  qollanıwdıń  áhmiyetin:  «Eger  hesh  nárse  qalmasa,  dárejeler 

bos  qalmawı  ushın  dóńgelekshe  qoyıw;  lekin  ol  jerde  onı  iyelewshi 

dóńgelekshe  tursın,  sebebi  ol  jer  bos  bolıp  qalsa,  dárejeler  kemeyip 

qaladı  hám  ekinshisi  birinshisiniń  ornında  qabıl  etilip  qaladı  hám 

sonıń  menen  sen  óz  sanıńda  aljasıp  qalasań»  dep  kórsetti.

Óz  shıǵarmasında  Al-Xorezmiy  10  lıq  sanaq  sistemasında 

(baǵanalı)  qosıw,  alıw,  kóbeytiw  hám  bóliw  arifmetikalıq  ámellerin 

orınlawdıń  quramalı  qaǵıydaların  jaratıp,  olardı  hár  qıylı  mısallar 

menen  bekkemlegen.  Kitap  «Al-Xorezmiy  ayttı»  sózi  menen 

baslanǵan.  Kitap  1120-jılı  latın  tiline  awdarma  jasalǵanda  bul  sóz 

latın  tilinde  «Dixit  Algorizmi»  sıyaqlı  ańlatılǵan.  Sonı  aytıp  ótiw 

kerek,  usı  awdarma  tiykarında  algoritm  ataması  dúnyaǵa  tarqaldı. 

Sebebi,  adamlar  qaǵıydalar  avtorı  menen  baylanıslı  «Al-Xorezmiy 

ayttı»  sózin  umıtıp,  tek  qaǵıydalar  haqqında  oylap  hám  «algoritm 

bildiredi»  sózin  qollanǵan.  Awdarmadan  keyin  Al-Xorezmiy  kitabın 

Evropa  qalalarında  birinshi  sabaqlıq  sıpatında  paydalanılǵan.

1.  Sanlar  álipbesi  elementleri  haqqında  aytıp  beriń.

2. Sanaq  sistemasınıń  tiykarı,  cifrlar,  sanlar  haqqında  maǵlıwmat 

beriń.

3.  Áyyemde  ne  ushın  5  lik,  10  lıq,  12  lik  yaki  sanaq  sistemasınan 

paydalanılǵan?

4.  Rim  sanaq  sistemaları  MIM  sanınıń  onlıq  sanaq  sistemasındaǵı 

mánisin  anıqlaw  procesin  kórsetiń.

5.  Poziciyalı  informaciya  sanaq  sistemaları  haqqında  maǵlıwmat 

beriń.

---

28

6.  Sanaq  qaǵıydası  boyınsha  7  lik  sanaq  sistemasında  20  dan  30 

ǵa  shekem  bolǵan  sanlardı  payda  etiń.

7.  Poziciyalı  sanaq  sistemalarındaǵı  sandı  ıqsham  hám  jayıq  

kórinisi  arasındaǵı  baylanıstı  mısallar  arqa  táriyipleń.

8.  Muhammed  al-Xorezmiydiń  dóretiwshiligi  haqqında  aytıp  beriń.

9.  Tómendegi  sanlardıń  jayıq  kórinisin  jazıń.

a)  12056725

8

b)  34718516

9

d)  51000020

6

e)  B572017

15

f)  2301210763

11

1.  Tórtlik  sanaq  sistemasındaǵı  cifrlar  ekilik  sanaq  sistemasındaǵı 

cifrlar  arqalı  diada  usılında  tómendegishe  kodlanadı:   

4

0

1

2

3

2

00

01

10

11

A. Tórtlik  sanaq  sistemasındaǵı  sanlardı  diada  usılında  kodlań:

  a)  2301;  b)  232301221;  d)  1001010111;  e)  100200030001.

B. Tórtlik  sanaq  sistemasındaǵı  sanlardı  tómendegi  diada  kodları 

tiykarında  dekodlań: 

  a)  101101;   

 

 

b)  1001000101100000; 

  d)  100101011100;   

 

e)  111000001010.

2. Segizlik  sanaq  sistemasındagı  cifrlar  ekilik  sanaq  sistemasınıń 

cifrları  arqalı  triada  usılında  tómendegishe  kodlanadı: 

8

0

1

2

3

4

5

6

7

2

000

001

010

011

100

101

110

111

A. Segizlik  sanaq  sistemasındaǵı  tómendegi  sanlardı  triada  usılında 

kodlań.

  a)  2017;  b)  776045456174;  d)  1001010111;  e)  1234567007.

B. Segizlik  sanaq  sistemasındaǵı  sanlardı  tómendegi  triada  kodları 

tiykarında  dekodlań:

  a)  101101;   

 

 

b)  100100010110000; 

  d)  100101011100;   

 

e)  111000001010.

3.  On  altılıq  sanaq  sistemasındaǵı  cifrlar  ekilik  sanaq  sistemasındaǵı 

cifrlar  arqalı  tetrada  usılında  tómendegishe  kodlanadı: 

16

0

1

2

3

4

5

6

7

2

0000

0001

0010

0011

0100

0101

0110

0111

16

8

9

A

B

C

D

E

F

2

1000

1001

1010

1011

1100

1101

1110

1111

A. On  altılıq  sanaq  sistemasındaǵı  tómendegi  sanlardı  tetrada 

usılında  kodlań:

  a)  2017;   

b)  ADADADA;      d)  1001010111;    e)  CAFE17.

I  bap.  Informaciya

---

29

B. On  altılıq  sanaq  sistemasındaǵı  sanlardı  tetrada  kodları  tiy-

karında  dekodlań: 

  a)  10110100; 

 

 

b)  1001000101100000; 

  d)  100101011100; 

 

e)  111000001010.