Industrial iqtisodiyot

Oltin qazib olish sanoati.
Markaziy Osiyoda, xususan, hozirgi O’zbekiston 
erlarida miloddan avvalgi VI–V asrlardayoq oltin qazib olingan va undan turli 
taqinchoqlar, zargarlik buyumlari, bezaklar yasalgani mavjud arxeologik 
topilmalardan ma’lum. Tug’ma (erkin uchraydigan) oltin konlarini o’zlashtirishga 
qadar oltin asosan sochma konlarda juda ibti-doiy usullarda oltin zarralari aralash 
qumni qo’y terisi qore-jagan yog’och tog’oralarda yuvib, ajratib olingan. Sochma 
oltin olish X-XI asrlarda CHotqol, CHirchiq, Norin, Koson, So’h Zarafshon, Darvoz 
daryolari vodiylarida olib borilganlagi haqida ma’lumotlar bor. 
O’rta asrlarda oltinli qumlarni yuvish bilan birga mo’g’ullar bosqiniga qadar 
kovlangan CHotqol-Qurama, Nurota tog’larida, markaziy Qizilqumdagi konlarda 
tug’ma oltin kon lahmlari hozirgacha saqlanib qolgan. O’zbekistonda ma’lum 
bo’lgan konlarning ko’pchiligidan qadimgi konchilar qisman foydalanganlar. 
XIX asrning 80-yillaridan boshlab, Markaziy Osiyoning xom ashyo resurslarini 
o’rganila boshlandi. O’lkaning barcha joylarida tadqiqotlar o’tkazildi, geologik 
kartalar to’zildi, ayrim konlar tavsiflandi. CHirchiq, Piskom va CHotqol daryolari 
vodiylarida kichik-kichik oltin izlovchi korxonalar oltin olish bilan shug’ullana 
boshladilar, 1913-1917 yillarda esa Obirahmat darasi (Toshkent viloyati) dagi oltin 
konidan foydalanildi. 
Noyob metall konlarini qidirib topish va ulardan foydalanish muammolarini hal 
qilish ishlarida markaziy ilmiy muassasalar faol ishtirok etdilar. 30-yillar boshida 
«O’zbekoltinnoyobmet» tresti tashkil etildi. O’sha yillari Ohangaron, CHirchiq 
daryolari vodiylarida, Qurama tog’larida oltin izlovchilar oltin qumini yuvish 
usulida ajratib olganlar, lekin yillik oltin olish bir necha o’n kilogrammdan 
oshmagan.
1941-1945 yillarda oltin izlovchilik (artel) yo’li bilan oltin ajratib olish jadal 
olib borildi, olingan yillik oltin miqdori qariyb 50 kg. ga yetdi. Rudali oltin izlash 

---

va qidiruv bo’yicha olib borilgan tadqiqotlar natijasida Qoraqo’ton, Bichanzor, 
Pirmurob, 
G’o’saksoy, 
so’ngra 
Ko’chbuloq, 
Muruntov, 
CHormiton, 
Maryayunbuloq, Kauldi, Qizilolmalisoy, Sarmich va boshqa rudali oltin konlari 
topildi. 1965 yilda Metallurgiya vazirligiga bo’ysinuvchi «O’zbekoltin» birlashmasi 
va boshqa oltin qazib olish korxonalari tashkil etildi. Birlashma qazib olgan flyus 
rudalaridan Olmaliq kon-metallurgiya kombinatining kimyo eritish zavodida oltin 
ajratib olish yo’lga qo’yildi. 1970 yili CHodak oltin koni ishga tushirildi. O’sha 
vaqtdan respublikada oltin qazib olish sanoati shakllandi, oltin olish oldingi 
yillardagiga nisbatan uch marta ko’paydi. 1972 yilda Ko’chbuloq koni va Angren 
oltin ajratish fabrikasi loyiha quvvatlarida ishlay boshladi. 1977 yili Kauldi, 1980 
yili Marjonbuloq oltin qazib olish majmui, 1989 yili Zarafshon va Qizilolmachisoy 
konlari foydalanishga topshirildi. 
Respublika mustaqillikka erishishi bilan O’zbekiston hukumati o’zoq yillar 
davomida sobiq ittifoq ixtiyorida bo’lgan oltin qazib olish sanoatini respublika 
mustaqilligini mustahkamlash yo’lida rivojlantirish bo’yicha bir qancha tashkiliy 
choralar ko’rdi. 
Respublikada 40 dan ortiq oltin koni aniqlangan. Oltinning asosiy zahiralari 
Markaziy Qizilqumdagi oltin konlarida mujassam. O’zbek oltini jahonning eng 
yuqori sifat standartlariga mos bo’lib, to’rtta to’qqiz raqami bilan baholanadi va u 
oxirgi 25 yilda e’tiroz (reklamatsiya) olgani yo’q. So’nggi yillarda u sifati uchun bir 
necha bor xalqaro sovrinlar bilan taqdirlandi. 
Evroosiyo qit’asida eng katta hisoblanadigan, rudasi tarkibida oltin ko’p 
bo’lgan Muruntov koni dunyodagi gigant konlari jumlasiga kiradi. Ushbu konning 
topilishi xalqaro geologiya jamoatchiligi tomonidan oltin qazib chiqarish bo’yicha 
XX asr ikkinchi yarmining eng katta kashfiyoti deb e’tirof etildi. 
Muruntovdagi affinit korxonasida zamonaviy oltin tozalash texnologiyasi joriy 
etilgan bo’lib, u bir qancha nou-xauni o’z ichiga oladi. Bu esa, juda yaxshi tovar 
ko’rinishiga ega bo’lgan yuqori probali oltin olish imkoniyatini beradi. 
Mamlakat mustaqilligining dastlabki yillarida infrato’zilmasi yuqori darajada 
rivojlangan Samarqand va Toshkent viloyatlarida oltin rudali konlar aniqlandi va 
razvedka qilindi. Dunyoning eng yirik oltin rudali provinsiyasi bo’lgan 
Qizilqumdagi Muruntov koni bilan bir qatorda Aji-bugut, Bulutkon, Balpantov, 
Aritontov, Turbay va boshqa yangi konlar aniqlandi va o’rganildi. 
Xulosa qilib shuni aytish kerakki, oltin qazib chiqarish bo’yicha juda katta 
ishlar amalga oshirildi. Natijada O’zbekiston oltin qazib chiqarish bo’yicha dunyoda 
sakkizinchi, MDH da esa ikkinchi (Rossiyadan keyin) o’ringa chiqib oldi! Aholi jon 
boshiga oltin ishlab chiqarish hajmi bo’yicha O’zbekiston MDHda birinchi va 
dunyoda beshinchi o’rinda turadi. 
Respublika kumush konlariga ham ega. Bular Navoiy viloyatidagi 
Visokovoltnoe, O’qjetpes, Kosmonavtchi va Namangan viloyatidagi Oqtepa 
konlaridir. Katta miqdordagi tasdiqlangan zaxiralar oltin va mis-porfir konlarida 
mavjud. Oqtepa koni kumush qazib chiqarish bo’yicha eng istiqbolli va chet ellik 
investorlar uchun jozibali kondir. 

---

O’zbekistonda qimmatbaho metallar bilan bir qatorda uran ham qazib olinadi. 
Uni olish uchun mineral xom ashyo bazasi mavjud. Uran eng samarali va ekologiya 
nuqtai nazaridan optimal hisoblangan usul - er ostida ishqorlarni yuvish usuli bilan 
olinadi. 
Mis, ko’rg’oshin, ruh sanoati asosan Ohongaron-Olmaliq kon sanoati rayonida 
Qo’rg’oshinkon-Oltintopgan polimetall konlari, Qalmoqqir mis konlari negizida 
shakllana boshlagan. Ushbu sanoat tarmog’ining yetakchi korxonasi tugal metal-
lurgiya sikliga ega bo’lgan Olmaliq kon-metallurgiya kombinati hisoblanadi. 
Kombinatning mis majmuasi Qalmoqqir mis koni, ruda boyitish fabrikasi, 
metallurgiya zavodidan, qo’rg’oshin - ruh majmuasi Qo’rg’oshinkon, Oltintopgan, 
CHalaga va boshqa konlar, ruda boyitish fabrikasi, metallurgiya zavodlarini o’z 
ichiga oladi. Ular asosan tozalangan misni eksport qilmoqda. Har yili bir necha o’n 
ming tonna mis ishlab chiqarayotgan O’zbekiston mis zahiralari bo’yicha dunyoda 
10-o’rinda turadi. Ruda konidagi rangli metallar qatlamlari asosan Toshkent 
viloyatining Olmaliq rudali maydonida joylashgan. Bu erdagi uchta konda bir necha 
mis zahiralari bor deb taxmin qilinmoqda. Bundan tashqari, Dalnee koni razvedka 
qilingan. Zahiralarning kattaligi, qazib chiqarish tannarxi, rudadagi misning tarkibi 
jihatidan MDH mamlakatlarida hali unga teng keladigan kon yo’q. Volfram, 
molibden, litiy sanoatining yirik korxonasi O’zbekiston qattiq qotishmalar va o’ta 
chidamli CHirchiq metallar kombinati hisoblanadi. Kombinat ingichka volfram (Sa-
marqand) va Qo’ytosh volfram, molibden (Jizzax) konlari rudalari hamda mis 
rudalaridan ajratib olinadigan molibden negizida ishlaydi. Kombinatda birinchi 
molibden quyilmasi 1956 yili olingan. 1957 yildan esa qattiq qotishmalar ishlab 
chiqarish boshlangan. Kombinat mahsulotlari (100 turdan ortiq) elektrotexnika, 
po’lat eritish, kon burg’ilash sohalarida keng qo’llaniladi. 
2016 – 2013 yillar mobaynida Surxondaryo viloyatining Sariosiyo tumanida 
umumiy qiymati 146 million dollar bo’lgan Xonjiza konida polimetall rudalari, 
ya’ni ruh, qo’rg’oshin, mis va kumushning katta zahiralarini qayta ishlash bo’yicha 
yirik loyihalar amalga oshirildi
3
. 
Respublikada yana bir qator nodir va sochma metallar - reniy, selen, tellur, 
skandiylar ishlab chiqariladi, rangli metallarning ikkilamchi quyilmalarini olish 
yo’lga qo’yilgan. Alyuminiy parchalarini qaytadan eritib, yiliga bir necha o’n ming 
tonna ikkilamchi alyuminiy xalq xo’jaligiga yetkazib berilmoqda.