Индустриал иловалар

VI-BOB. Ilovalar ishlab chiqish standartlari va vositalari 126
6.1. CASE-texnologiyalari, UML modellash tili, SQL sо‘rovlar tili 126
6.2. IAT ning qо‘llanishi, ishlab chiqarishni boqsharish. 129
6.3. Sanoat avtomatlashtirish operatsion tizimlari 132
6.4. Real vaqt OT bajarilish muhiti va servislari 134
6.5. Real vaqt interfeyslari va standartlari, POSIX standarti 136
6.6. Taqsimlangan tizimlarning interfeyslari va standartlari, CORBA standarti 138
6.7. Sanoat tizimlarin о‘rganish, SCADA paketi 141
VII BOB. Tо‘lovlar axborot tizimi va ularning klassifikatsiyasi 144
7.1. Bojxona tо‘lovlar axborot tizimi 144
7.2. Soliq xizmatlarda axborot texnologiyalar. 148
7.3. Soliq inspeksiyasi amaliy yordamchi tizimlar tarkibi va tuzilmasi 150
7.4. Bank axborot tizimlari 153
7.5. Bank ichki axborot xizmat kо‘rsatish 156
7.6. Taqsimlangan bank tizimlarida “mijoz-server” texnologiyalarning qо‘llanishi 158
7.7. Sanoat ishlab chiqarishni boshqarish avtomatlashtirilgan tizimlarni amalga oshirish misollari 160
7.8. Neft va gaz sohasida ishlab chiqarishni boshqarish avtomatlashgan tizimi. 163
Amaliy ish №1: “Klient server” texnologiyasi. Amaliy qatlamning protokollari. 172
Amaliy ish №2: To‘liq funksional Web-ilovalar loyihasi. Masofaviy aloqa usullarini o‘rganish. 178
Amaliy ish №3: POSIX – 1003 standarti va uningasosiy xizmatlarini o‘rganish. 186
Amaliy ish №4: COBRA (Common object Request Broker Architekture) standartini o‘rganish. 191
Amaliy ish №5: Biznes sayt uchun dastur yozish 199
Amaliy ish № 6: Xujjatlarni boshqarishning elektron tizimini ishlab chiqish 211
Amaliy ish №7: TRACE MODE 6 da algoritmlarni dasturlash. Grafik interfeylarni ishlab chiqish 217
Amaliy ish № 8: Axborotni ximoyalash tizimini ishlab chiqish. 222
Glossariy. 229
Testlar. 314
Foydalanilgan adabiyotlar: 347

Xozirgi kunda О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.O.Mirziyoyev tomonidan imzolanayotgan xar qanday qonun, farmon va xujjatlar, davlat va uni qaysi sohaga tegishligidan qa’tiy nazar innovatsion о‘zgarishlar, axborot kommunikatsion texnologiyalarni rivojlantirishi bilan chambarchas bog‘liqligini yaqqol kо‘rishimiz mumkin. Misol uchun О‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A.Karimov 2012 yil 19 yanvarda “2011 yilning asosiy yakunlari va 2012 yilda О‘zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustuvor yо‘nalishlari” mavzusida Vazirlar Maxkamasi yig‘ilishida qilgan ma’ruzalarida “Muxandislik-kommunikatsiya infrastrukturasini jadal rivojlantirish yilning ustuvor yо‘nalishlaridan biri” deb e’tirof etib, zamonaviy axborot va telekommunikatsiya texnologiyalarini (AKT) yanada rivojlantirish buyicha vazifalar belgilab berilgan edi. Prezidentimiz SH.M.Mirziyoyev tomonidan esa, ushbu masalalarni bajarish uchun kerakli vazifalarni aniqlab olish bilan bir qatorda, ularni yechimlari va kutilayotgan natijalarni ham belgilab о‘tilmoqda. Shuning uchun xam industrial axborot tizimlarini yaratilishi, tuzilishi va ularni rivojlanish ustuvor yо‘nalishlar qatoridan joy oldi va ushbu vazifalarning “YО‘L XARITA”lari yaratilmoqda.
Axborot va kommunikatsiya texnologiyalarining jadal sur’atlar bilan rivojlanishi, axborot tizimlarining jamiyat hayotida tobora chuqur о‘rin egallashi hamda О‘zbekistonning global axborot jamiyatiga kirib borishi о‘z navbatida axborot xavfsizligi yо‘nalishida bir qator vazifalarni bajarishni taqazo etadi. Bu vazifalarni hal qilmasdan, respublikada AKT ni rivojlantirish, ATlarni joriy etish va global axborot jamiyatiga kirib borish kо‘pgina qiyinchiliklarga olib kelishi mumkin.
Respublikamizda axborot va telekommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish hamda axborot tizimlarini joriy etishga О‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A.Karimov, hukumatimiz tomonidan katta e’tibor qaratib kelinmokda, jumladan О‘zbekiston Respublikasining “Axborotlashtirish tо‘g‘risadagi” qonuni, [1] О‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidentining “Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot- kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish tо‘g‘risida” 2002 yil 30 maydagi PF - 3080 - son farmoni, [2] “Zamonaviy axborot kommunikatsiya texnologiyalarini yanada joriy etish va rivojlantirish chora-tadbirlari tо‘g‘risida” 2012 yil 21 martdagi PF - 1730 - son qarori, О‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamisining “Axborotashtirish sohasida normativ-xuquqiy bazani takomillashtirish tо‘g‘risida” 2005 yil 22 noyabrdagi 256-son qarori Respublikamizda axborot infrastrukturasining shakllanishiga ijobiy ta’sir kо‘rsatib kelmokda. [3, 4].
Axborot texnologiyalarini tashkilotlar, muassasalar va ishlab chikarish korxonalarida rivojlantirishga davlatimiz tomonidan ham katta ahamiyat berilmokda. Bunga Respublikamizda qabul qilingan bir nechta qonun va meyoriy xujjatlar, jumladan, «Elektron raqamli imzo», «Elektron xujjat aylanishi», «Elektron tijorat» tо‘g‘risidagi qonunlar, О‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidentining «О‘zbekiston Respublikasida axborotning kriptografik ximoyasini tashkil etish chora-tadbirlari» 2007 yil 3 apreldagi PF - 614 - son qarori misol bо‘lishi mumkin. Ularda qо‘lanilayotgan yoki yangi ishlab chiqilgan dasturiy ta’minotlarga bо‘lgan ehtiyoj, talab va imkoniyatlarini hisobga olish zarur. Axborot texnologiyalarini va dasturiy ta’minotlarni u yoki bu tashkilotlarda joriy qilish jaranida qanday dasturdan foydalanilgan maqqulligini aniqlash ushbu fanning asosiy maqsadlaridan biridir. Axborot xavfsizligi esa ma’lum darajada muxim muammolar qatorida ekanligi aniq. [3-5].
Butun jaxonda axborot xavfsizligining ilmiy asosi bо‘lib - kriptografiya fani tan olingan. Hozirgi kunga qadar axborotni kriptografik ximoya qilish vositalari axborot xavfsizligini ta’minlashning eng ishonchli vositalardan biri bо‘lib xizmat qilmokda. Bu esa jaxonda kriptografik vositalari rivojlanishiga olib kelmokda. Horijiy davlatlarda yaratilib, eksport qilinayotgan kriptografik vositalar tarkibida bardoshliligi yetarli darajada bо‘lmagan kriptografik vositalarning qatnashishi extimoli yо‘k emas. Bu esa, о‘z navbatida, О‘zbekiston Respublikasiga kirib kelayotgan barcha vositalarni axborot xavfsizligi talablariga muvofiqligini tegishli vakolatli organlar tomonidan tekshirish, davlat axamiyatiga ega bо‘lgan joylarda esa, faqatgina Respublikamizda ishlab chiqarilgan kriptografik vositalardan foydalanish va milliy tizimlar yaratish zaruriyatini tug‘diradi.
Respublikamizda axborot tizimlarining yaratilishi, ularda qо‘llaniladigan axborot resurslarining ximoyasini ta’minlash vositalarini yaratishni va bu vositalar axborot tizimlarining о‘zaro aloqasiga ta’sir kо‘rsatmasligi lozim ya’ni kriptografik vositalar umumiy standartlar asosida yaratilishi lozim. Bunday vositalar dasturiy, dasturiy-apparat va apparat kо‘rinishida bо‘lib axborotni kriptografik ximoyalash vositalari deb yuritiladi. [5].
Jaxonda axborotni kriptografik ximoyalash vositasi sifatida kriptoprovayderlar keng qо‘llanilib kelinmokda. Kriptoprovayder bitta ishchi stansiyaga yoki serverga о‘rnatilib kriptografik xizmatlarni kо‘rsatuvchi kompleks dasturiy vosita hisoblanadi.
Yuqorida bayon etilganlarga asosan korxona va ishlab chiqarish muassasalarida xozirgi kunda qо‘llanilayotgan dastur va dasturiy ta’minotlar tо‘g‘ri tanlash va imkoniyatlarini xisobga olgan xolda tadbiq etish kerak.