Individual rivojlanish biologiyasi fani zigota hosil bo’lishidan organizmning tabiiy o’limigacha bo’lgan davrining umumiy qonuniyatlarini o’rganadi

Tibbiy genelik maslahat berish. Maxsus tibbiy-genelik maslahat markazlari tashkil etilib, oila qurishga qoror qilingan yoshlarga ular oilalari aqliy jixatdan qaloq , ruhiy va jismoniy jixatdan zaif bo’ladi.
Hozigi davrda” sog’lom avlod uchun “ xalqaro xayriya jamg’armasi, ona va bola sk ring markazi kabi nodavlat tashkilotlari faoliyati onalik va bo’lalikni muhofaza qilishga qaratilgan. Keyingi paytlarda oila qurmoqchi bo’lgan yigit va qiz tibbiy genelik ko’rikdan o’tishi shart ekanligi belgilab qo’yish ham muhum ahmyatga ega bo’lmoqda.
REYTING SAVOLLARI
1 Implatsiya nima?
2. I mplatsiya turlari va ahamyatiniayting
3. Trofoblast va uning vazifasini ayting.

4. 
   Embrionning provizor organlariga nimalar kiradi?
   
5. 
   Sariqlik haltasining hosil bo’lishi va vazifalarni tushuntiring
   

6.Amnion va seroz pardaning paydo bo’lishi va vazifasinin ayting.
7.Allantios yoki siydik qopining hosil bo’lishi va vazifasinin ayting
8 Umurtqasiz hayvonlar embrionida provizor organlarning paydo bo’lishi va ularning ahamyatini ayting

9. 
   Yo’ldoshning tuzilishi va ahamyati qanday?
   
10. 
    Yo’ldoshning turlarini ayting
    
11. 
    Provizor organlarning paydo bo’lishi va evolyusiyasinin tushuntiring.
    
12. 
    Anamiyalar va amniotalar haqida tushuncha bering.
    
13. 
    Anamiyalar dan amniotalarning kelib chiqishi va evolyusiyasini tushuntiring
    
14. 
    Blastosista nima uchun bachadonda implatsiyalanadi?
    
15. 
    Tibbiy – genelik maslaxatlar berish deganda nimani tushunaniladi?
    

VII- BOB. DIFFERENSIYASIYA VA
DETERMINASIYA
Differensiya deganda taraqqyiy etayotgan embrionning bir xil hujayralarining turli funksiyalarini bajaradigan organlar hosil qilinishi tushuniladi. Differminsiasiya lotincha differen tia-har xil, farq degan ma’noni bildiradi.
Determinasiya embrion ma’lum qismining keyingi taraqqiyot yo’li ( taqdiri) hisoblanadi. Determinasiya lotincha determinatio- chegaralash, aniqlash degan ma’noni bildiradi.
Embrion taraqqiyoti davrida blastomerlardan har xil to’qimalar, organlar paydo bo’ladi. Embriologiyaning muhum vazifasi organlar sistemasining hosil bo’lishida ketma- ketlligini aniqlashdan iborat.
Embrion taraqiyot davrida blastomerlardan har xil to’qimalar,organlar paydo bo’ladi. Embriologiyaning muhum vazifasi organlar sisteamasining hosil bo’lishda ketma ketligini aniqlashdan iborat.
Embrional reguliyasiya o’zgarish holatidan normal liklanishi tushiniladi. Bu ta’limotni nemis embrioligiG.D ish fanga kiritgan. Embrional regulyasiya o’zgarish holatidan diterminasiyaga qanday o’tishni isbotlaydi. Diterminasiya butun embriondan boshlanadi va alohida qismlarda sodir bo’ladi.
Har xil tuxumlarda maydalanishgacha ko’plab tajribalar o’tkazilgan. Jumladan, sentrofuga yordamida ma’lum qismi ajratilgan, pipetka yordamida ooplazma olib tashlangan, bir necha bir necha tuxumlar birga qo’shilgan.
Tuxumining ma’lum qismi olib tashlansa, normal rivojlanish sodir bo’ladi, ammo kichikroq organizim paydo bo’ladi. Bunday ma’lumotlar halqali chuvalchanglar , molyuskalar, ninatanlilardan olingan.Olingan ma’lumotlarga asoslanib, Ru hamma hayvolar tuxum hujayrasini 2 guruhga: regulyasion va mozaik hujayralarga ajratadi. Regulyasion hujayra regulyasiya xususiyatiga ega bo’lgan, mozaik hujayraga determinasiya rivojlanish yo’nalishini o’zgartirmaydigan tuxum hujayrani kiritadi. Keyingi tajribalar ko’rsatishicha, bu hujayralar o’rtasida sifat jixatidan farq yo’q, ammo regulyasiya xususiyatiga ega bo’lgan son jihatidan farq bor.
Agar hujayrada animal va vegetativ qutblar nisbati normal bo’lsa, gidro meduzaning 32 blasto merlik davrida har bir blastomeridan normal organizim rivojlanishi munkin. Bunday holatni dengiz tipratikanida ham kuzatish munkin.
Agar blastomerda animal yoki vegitativ qutb ko’proq bo’lsa, blastamerlar ko’priklari bilan tutashadi va rivojlanish to’xaydi, agar vegetativ qutbda ko’proq bo’lsa, endodema ko’proq rivojlanadi, ektodema kam rivojlanadi. Demak, blastomer hosil bo’layotganda qutblar nisbati normal bo’lmasa, rivojlanishni regulyasiya qiluvchi qismi yetishmasligi yoki ko’payib ketishi, buning natijasida rivojlanish jarayoni buzilishi munkin.
Dengiz tipratikaning blastomerlarini bir –biridan ajratib, keyin tartibsiz aralishtirganda organizim paydo bo’ladi. Ammo normal rivojlanish regulyasiyasi buzuladi. Sichqonlarda 2 blastomerlk davrda blastomerlar bir – biridan ajratilganda har biridan normal embrion taraqqiy etgan.
Bundan tashqari2-3 ta embrion qo’shiganda ham normal rivojlanish kuzatilgan Bu tajribalardan hulosa shuki, birinchidan, rivojlanishning qaysi bosqichida embrion qismlarida determinasiya jarayoni boshlanishi, ikkinchidan ,regulyasiya hodisasi determinasiyasi ustidan to’liq nazorat qilish aniqlanadi.
Differensiasiya va diterminasiya muommolarini o’rganishda nemis olimi G. Shpeman va uning shogirdlarining xizmatlari katta bo’ldi. Ular embrionda “tashkiliy markaz” borligi aniqladi. Yangi mikroxirurgiya usuli bilan embrionning bir qismini boshqa embrionga tranplatsiya qiladilar. Bunda bir tur doirasida gomotranplatsiya, bir avlod turlari o’rtasida getertranplatsiya, uzoq formalari o’rtasida ksenoplalika amalga oshiriladi. Bu usul ko’plab yangiliklarga sabab bo’ldi.
XX asr boshlarida bir organing boshqa organ ta’sirida kelib chiqishini isbotladi. Va bu jarayoni induksiya eb ataladi. Tajribalarda aniqlanishicha.Ko’z to’qimalri ta’sirida boshqa to’qimalardan ko’z gavhari hosil bo’lganiligi aniqlangan Ma’lum bir to’qima qaysi organi hosil qilishi va ma’lum organini har qanday to’qimadan hosil qilish nazariy va amaliy jixatdan katta ahamyatga ega Induksiyaga ega bo’lgan organlar to’qimasining asosini oqsil tashkil etadi.
A.V eysmaning embrion plazmasi nazaryasiga ko’ra , embrion qismlarining kelib chiqishida embrioning yoki tuxumning plazmasi muhum ahamyatga ega. Bu plazmani veysnman jinsiy hujayraning xromatini deb atadi. Xromatin zarrachalarning har biri ma’lum organizm kelib chiqishga sabab bo’ldi. Bu zarrrachalarni Veysman diterminatlar yoki kelajakni aniqlovchilar deb atadi.
Urug’langan tuxumning maydalanishi tufayli hosil bo’lgan blastomerlarning bir qismi embrionning chap tomoni , ikkinchisi esa o’ng tomoni esa o’ng tomoni hosil qiladigan diterminatlarga aylandi. Embrionada determinatlarnining soni bir xil bo’ladi. Har bir bo’linishdan keyin determinat soni o’zgarmasa ham uning sifati o’zgaradi.. Veysman o’z nazaryasida yordamida irsiy belgining avloddan avlodga o’tkazish qobilyatidan tashqari, organizimning tuzulishda ham muhum ahamyatga ega ekanligini ko’rsatib berdi.. Veysman o’zining dunyoqarashi bilan preformistlarga yaqinlashdi ,balki organizimlar paydo bo’lishini xromatinlar belgilaydi. Veysman hato fikrni aytgan bo’lsa, ham u birinchi bo’lib rivojlanish paytida jinsiy hujayralarning yadrosida o’zgarishlar bo’lishini tajriba yo’l bilan isbotlab bergan
1869 yilda E.Gekke, 1883 yilda V.Ru embrionning izoliyasiyalangan blastomerlaridan butun organizm paydo bo’lishinni tajribada kuzatganlar. XIX asrning boshlarida rivojlanish to’g’risida fanda ancha ilmiy dallillar to’plangan edi.Anashu ma’lumotlarga asoslanib, hayvonlarning ko’payishi usullarining umumiy qonunyatlari va biognelik qonun yaratildi. Biognelik qonunga ko’ra, bir hayvinning ontogenezida evolyusion jihatdan undan past bosqichda turadigan hayvoning belgilari takrorlanadi. Bu qonuni isbotlash uchun embrional tarraqiyot qanday sodir bo’lishini tajribalarda isbotlashga kirishildi.Shunday qilib, ekspermantal embrioloiya paydo bo’ldi. Bu fan oldida hozirgacha yechilmagan muammolari ko’p.
Eksperimantal embriolgiya yoki rivojlanish mexanikasining asoschisi vru hisoblanadi. Ru rivojlanish sababsiz,tasodifiy hodisalaar bo’lishini tan olmas edi uni shakil emas, bu shakilga olib keluvch sabablar qiziqtirar edi. Shuning uchun har qanday sabablarga olib keluvchi sabablarni tajribalar yo’li bilan tekshirar edi. Urug’langan tuxumdan organlarning differensiyalanishi, rivojlanish yonalishi, rivojlanishning tuxumga yoki tashqi muxutga bog’liqligini aniqlash Runing asosiy maqsadi edi. Maydalanishning boshlang’ch davrida blastomerning erkin differen siasiyasi, keyinchalik, esa differen siasiya boshqa organlarga bo’g’liqligini aniqladi. Runing birinchi tajribalari hujayraning diterminasiyalinishi sabablarini o’rganishga bag’shlangan va bu tajribalarni qurbaqa embrioni ustida o’tkazdi. 1888 yilda v. ru zigotadan ikkta blastomer hosil bo;ganda ularning bittasi qizdirilgan nina bilan buzgan va ikkinchsinning rivojlanisini kuzatgan
Bu blastomer rivojlanib, yarimta embrionni hosil qiladi. Bu tajribalardan shunday hulosa chiqarish munkinki, ikkta blastomerning har bir embrioning bir qismini hosil qiladi. Keyinchalik aniqlashicha, bu tajriba noto’g’ri o’tkazilgan. Chunki o’ldirigan blastomer o’z joyida qoldirilgan va u sog’lom blastomerning erkin (normal) rivojlanishiga to’sqinlik qilgan.
1895-yilda V,R.E nders urug’langan tuxumni soch tolasi bilan ikki bo’lakka bo’lgan va har bir bo’lakdan to’la embrion paydo bo’lganinini kuzatgan. G.Shpemen (1902-1903) xuddi shu usul bilan embrionni blastula va gasturula davrlarida ikkiga bo’lingan.(73- rasm). Agar bo’linish teng bo’lmasa, ya’ni yadroli hujayra bo’linib, to’la organizim hosil qiladi.(74 –rasm). Bu tajribadan hulosa shuki, determinasiya rivojlanishning boshlang’ich davrida emas, balki keyinroq sodir bo’ladi.
G.Shpeman (1916-1919) va uning shogirdlai amfibiyalar embrional rivojlanish davrida to’qimalarni bir joydan ikkinchi joyga ko’chirib o’tkazish ustida ham tajribalar o’tkazgan Agar gasturiliyasiya boshlangan davrda bir bo’lak to’qia ni nerv sisttemasi hosil bo’ladigan joydan olib qorin qism hosil bo’ladigan joyga o’tkazish, nerv to’qimadan qorin qismi hosil bo’lganligi kuzatilgan. Chunki nerv to’qimqsi boshqa joyga o’tkazilganda attofidagi to’qimalar ta’sirida bo’lagak xususiyatini yo’qotadi.va yangi joyga xos bo’lgan to’qimaga aylanadi. Agar ana shunday tajriba gastrulyasiya jarayoning oxirida o’tkazisa, unda yangi joyga o’tkazilgan to’qima o’z xususiyatini yo’qotmaydi. Va qorin qismiga o’tkazilgan nerv to’qimasidan nerv to’qimasi taraqqiy etadi. Bu tajribalardan hulosa shuki,gastrulyasiyaning oxirgi yoki neyrulyasiyang boshlang’ch davrlarida determinasiya boshlanadi va uni o’zgartirib bo’lmaydi.
V. Fogt (1925) gasturilyasiya bosqichida embrionning bir qismini agar neytral qiil yoki nidiy havorang bo’yoqlari bilan bo’yaganda bo’yalgan hujayralar yonidagi hujayralarni ham bo’yalgan. Sh usul bilan Fogst qaysi hujayralardan qanday organlar paydo bo’lishini aniqlagan va shu ma’lumotlarga asoslanib, organlarning prezumpitiv xaritasini tuzgan
Hozirgi fan va texnikaning rivojlangan davrida hujayraning yadrosini boshqa hujayraga ko’chirib o’tkazish imkoniyatlarini mavjud. Bu usul bilan genomning qaysi paytda o’zgartirish mumkinligini aniqlash imkoniyatlari paydo bo’ldi. Blastula paytida hujayrada yadroni olib, hujayraga o’tkasilsa ko’pchilik holatlarda normal organizim paydo bo’lgan (76 rasm).
Agar bu tajribani gasturilyasiya yoki neyurulyasiya davrida o’tkazilsa, bunday holatlarda mayib, ba’zi organlari etishmaydigan organizim paydo bo’ladi.Eritroblast sintezlay olmaydigan organizim jinsiy hujayrasiga eritroblast yaxshi sintezlaydigan hujayraning yadrosi ko’chirib o’tkazilsa bunday holatda eritroblastlarni normal sintezlaydigan organizim paydo bo’lishi tajribalarda isbotlangan. 1975 yilda ingliz olimlari Keller va Milshteyn antitelo sintezlovchi,ammo suniy sharoyitda sekin ko’payadigan limfositlar bilan cheksiz ko’payadigan ammo antitelo sintezlay olmaydigan va hujayralarni bir biriga qo’shishi natijasida tabiatda uchramaydigan gibrid hujayralar yaratdilar.Bunday hujayralar gibridoma deb ataladi. Bu tajriba sun’iy sharoytda antetolo sintez qiluvchi hujayraning cheksiz ko’payishiga erishildi .Gibridoma hujayrani maqsadga muvofiq xar qanday hayvon yoki odam hujayrasini rak hujayrasiga qo’shib hosil qilish mumkin .Bundan tashqari,har turga kiradigan o’simliklar hujayrasini qo’shib ,gibrid hujayrani sun’iy sharoitda o’stirib ,yangi o’simlik turini yaratish usulari ham ishlab chiqilgan. 1977 yilda J.Gerdon yuksak hayvonlarning klonlarini yaratish usullari ishlab chiqdi.
Organizm qancha yuksak darajada taraqqiy etgan bo’lsa, uning hujayralari ham shuncha yuqori darajada differensillashgan bo’ladi.Bu hulosa ham hujayra va yadro transplantasiyasiga oid tajribalar orqali chiqardi.
Miksomisit setlarning har bir hujayrasidan yangi organizim paydo bo’lishi mimkin.Ular organizmi spora, tola va bazal diskdan tashkil topadi .Hayvonlarda organizmni tashkil etadigan organlar embrion varaqlaridan paydo bo’ladi va xar bir varaq ma’lum turda o’ziga hos organlarni hosil qiladi.
O’simliklar rivojlanishida embrion varaqlar hosil bo’lmaydi va ularning hujayralari kamroq determnasiyalanadi.Ammo o’simliklarda xam rivojlanish paytida hujayralar ukki qismga ajraladi .Ularning ustki qismi vegetative yoki er ustida joylashgan organlarni hosil qiladi. Ichki yoki pastki qismi ildizni hosil qiladi.F.S.Styurat o’simlik hujayralarning rivojlanishiga ta’sir etadigan moddalarni aniqladi .
Bu tajribalar sabzi ustida o’tkazilgan. Sabzining floemmasidan 2-3sm qismi kesib olingan va bu qism inkubasion muhitida silkitish yo’li bilan hujayralarga ajratilgan.Bu huhayralarga gormonlarning konsentrasiyasining, o’sishga ta’sir etuvchi moddalar konsentrasiyasini va osmotic bosimini o’zgartirish orqalim ta’sir etiladi. Bir hafta davomida ana shu ta’sirlar tufayli bitta hujayradan bitta sabzi o’simligi paydo bo’lganligi kuzatilgan.Bu o’simlik gul va u’rug’ hosil qilgan (77-rasm). Shunday tajriba tamaki o’simlikgi ustida ham olib borilgan.