|
Partenogenez (meyoz va ginogenez)
Geterogametali jins:
Erkak gametalar X, diploid Xx urg’ochi
X, diploid Xxurg’ochi
Urg’ochi gametalar Z, diploid ZZ erkak
W, diploid WW Ietal
Partenogenez (ameyoz) (xromosoma qisqarmaydi)
Geterogametali jins:
Urg’ochigametalar WZ, diploidsiz WZ urg’ochi
Androgenez
Geterogametali jins:
Erkakgametalar X, diploid XX urg’ochi
Y, diploid YY letal
Urg’ochi Z, diploid ZZ erkak
W, diploid WW Ietal
REYTING SAVOllARI
1. Urug’lanish nima? Urug’lanish va urchishning farqini ayting.
2. Urug’lanishning qanday turlari bor?
3. Mono va polispermiya hodisalarini tushuntiring.
4. Jinsiy hujayralarning o’saro aloqasini tushuntiring
5. Spermatozoidnnig tuxum ichiga kirishi qanday sodir bo’ladi?
6. Urug’lanish qobig’i nima?
7. Sun’iy unig’latish va uning amaliy ahamiyatini ayting.
8. Ooplazmatile segregasiya nima?
9.Jinsni aniqlash mexanizmini ayting.
10. Embrion jinsini gormonal o’zgartirish mumkinmi?
Kastrasiya va uning ahamiyatini aytnig?
12. Urug’lanish haqidagi J.Lyob va ye. Batayon nazariyalarini aytib bering.
IV-BOB. BO’LINISH YOKI MAYDALANISH
Urug’lanishdan ma’lum vaqt o’tgandan keyin zigotaning bo’linishi maydalanish yoki bo’linish deb ataladi. Bu jarayon zigotaning ko’p hujayrali embrionga aylanishiga sabab bo’ladi.
Maydalanish mexanizmlari qadimdan o’zganilib kelinmoqda. Maydalanish natijada hosil bo’lgan hujayralarni ba’zi olimlar bo’shliq deb atagan bo’lsa, Malpigi xaltacha, K. F. Volf pulakchadan iborat deb bilgan. l. Oken tuban hayvonlar infuzoriyalardan tuzilgan, deb taxmin qilgan.
1803 yilda D. J Link o’simlikni qaynatib, P. Meldegaver o’simlikni chiritish (moserasiya) yo’li bilan hujayralarini ajratib olgan. 1842 yil K. Negeli hujayra bo’linishi uchun uning yadrosi bo’lishi shartligini aniqlagan. M. Ruskoni(1826) va K. M. Ber(I834) hayvon tuxum hujayrasining bo’linishini aniqladi.1846 yildaK.M.Ber dengiz tipratikanida, 1850 yilda N.A.Vorsek mollyuskalarda urug’langan tuxum hujayraning yadrosidan blastomerlarning yadrosi paydo bo’lishini aniqlagan. E. Strasburger (1875) hayvon va o’simlik hujayralarining bo’linishi bir xil bo’lishini aniqlagan.
XIX asning 70-yillarida barcha olimlar oldida hujayra bo’linishdan tashqari yana qanday yollar bilan paydo bo’lish mumkinligini aniqlash haqidagi savol turgan edi. E. Strasburger "Hujayraning bo’linishi va paydo bo’lishi" nomli kitobida hujayraning bo’linmay erkin holatda kelib chiqishini gulli o’simliklar gulidagi embrion pufakchasida ko’rish mumkunligini aytgan. lekin 1879 yilda Strasburger erkin holatda hujayra kelib chiqishini qaytadan ko’rib chiqib, o’zining oldingi fikraridan qaytdi. Erkin holatda hujayra paydo bo’lmaydi, balki bo’linish natijasida bir-biridan paydo bo’ladi. Shunday qilib, hujayraning bo’linish tarixi butun o’simlik va hayvonot olami tarixiga teng.
Har qanday hujayraning hayoti ota-ona belgilari bilan ta’minlangan holda boshlanadi va ma’lum vaqtdan keyin bu hujayraning hayoti nihoyasiga yetib, yangi ikkita hujayraga bo’linadi. Bu jarayon normal holatlarda to’xtovsiz davom etadi.
Bo’linishning asosiy vazifasi zigota organoidlarining ikki hissa ortishi, qiz hujayralarga bu qismlarning teng taqsimlanishidir. Bu jarayonnnig eng muhim xususiyati shundaki, genetik axborotni tashiydigan molekulalarni yangi hujayralarga to’la va teng o’tkazish hamda taqsimlashdan iborat. Bu vazifalarni boshqaradigan nuklein kislotalar - DNK va RNK ning aniqlanishi hozirgi zamon biologiya fannining ulkan yutuqlaridan biridir.
Urug’lanish natijada hosil bo’lgan zigota oldin ikki blastomerga ular 4 taga, 8 taga, 16 taga, 32 taga, 64 taga va hokazo bo’linib ketaveradi (45-rasm). Zigota yirik hujayra bo’lsa, undan hosil bo’ladigan blastomerlar o’sishga ulgurmasdan borgan sari kichiklashib, normallashib boraveradi. Shunday qilib, oogenez davrida buzilgan yadro-sitoplazma nisbati yana tiklanadi, ya’ni sitoplazma ko’paymaydi, DNK har bir mitoz bo’linishda ikki hissa ortadi jumladan, dengiz tipratikani oositida yadro-sitoplazma nisbati o’sishgacha 1Gl6, yetilgan oositda 1Gl550, siklop oositida o’sishgacha 1G115, yetilgan oositda 1G11260 nisbatda bo’ladi. Demak, oosit dengiz tipratikanida 91 marta, siklopda 84 marta kattalashgan. Bunday kattalashish uchun oosit 6-7 marta bo’linishi lozim. Zigotani maydalanishga majbur etuvchi omillardan biri yadro - sitoplazma nisbatining teng emasligi hisoblanadi.
Bo’linish yoki maydalanish natijada hosil bo’lgan hujayralar blastomerlar deb ataladi. Blastomer grekcha blast - kurtak, meros – bo’lak, qism degan ma’noni bildiradi. Blastomerlarning to’plami blastodisk deyiladi. Blastomerlarni biridan ikkinchisini ajratuvchi chiziq bo’linish egatlari yoki maydalanish egatlari deb ataladi. Ular har xil yo’nalgan bo’ladi. Shunga ko’ra, animal qutbdan vegetativ qutbga qarab o’tuvchi meridional, ekvator bo’ylab o’tuvchi ekvatorial, ekvatorga parallel o’tuvchi tangensial egatlar farqlanadi.
Bo’linish egatlari hujayraning kiritmalardan holi bo’lgan qismida joylashuvchi va sof plazmada joylashgan bo’linish urchug’ining holati bilan belgilanadi (46-rasm).
Shuningdek, bo’linish egatlarining hosil bo’lish tezligi tuxumdagi sariqlik miqdoriga teskari proporsionaldir.
Maydalanish davrida eng muhum jarayonlardan biri maydalanish
Chizig’ining hosil bo’lishidir. K. Kavamuraning kuzatishicha, hujayraning mitoz apparatini markazdan biror tomonga siljitilsa yoki uni 90° ga burilsa, maydalanish chizig’ining o’rni ham shunga qarab o’zgaradi.
I. Xiromoto dengiz tipratikanining tuxumidan mitotik apparatning mikromonipulyator - tomizgich orqali ajratib olishga erishdi.Agar mitotik apparat hujayra bo’linishidan oldin ajratib ojinsa, bo’linish sodir bo’lmaydi. Agar bo’linish boshlangandan keyin mitotik apparat hujayradan ajratib olinsa ham bo’linish sodir bo’ladi (47-rasm).
Hujayrani ma’lum miqdorda ushlab turish vazifasnii yadro bajaradi. Agar hujayraning ma’lum qismi kesib ojinsa, u o’sib, oldingi holati tiklanadi. Agar hujayrada mitoz sodir bo’lib, lekin hujayra bo’linmasa, ya’ni endomitoz sodir bo’lsa, bu hujayra ikki barobar katta bo’lishi mumkin (D. Meziya, 1966).
Hujayradagi yadrolar mitoz orqali urug’langan tuxumdan paydo bo’ladi. Shunga ko’ra, ularning kattaligi hamma hujayralarda bir xil bo’ladi. lekin organizmda har xil kattalikdagi hujayralar uchraydi. Hujayradagi xromosomalar soni uning kattaligiga mos bo’lishi kerak. Organizmda eng katta hujayralar so’lak bezinnig hujayralari bo’lib, ularda DNK 500-1000 ta to’plam hosil qiladi. Xromosomalarning faolligi hujayraning yoshiga va tipiga bog’liq.
Do'stlaringiz bilan baham: |
