Individual jinoyatchilik xatti harakatining iqtisodiy tahlili
Sodiqov Azizbek IX-80
Reja
1.Jinoyatchilik individual ratsional tanlov sifatida
4.Erlix modelining asosiy mazmuni.
5.Iqtisodiyotning kriminallashishiga qarshi kurash yo‘llari.
2.Ratsional jinoiy xatti – harakat modelining cheklanganligi
3.Jinoyatlarga qarshi kurashning optimal xarajatlari. G.Bakkerning jinoyat va jazo iqtisodiyot nazariyasi.
—Dostoyevskiy
“Kuch-quvvat faqat o'zini pastga tushirishga va uni olishga jur'at etganlarga beriladi“
1972 yilda amerikalik iqtisodchi Maykl Sesnovitsning “Tajovuzkorona o‘g‘irlikdan olingan daromad” nomli kichik maqolasi chop etilgan
Agar jinoyatchining sof daromadi turli omillarga bog‘liqligini formula ko‘rinishida ifodalashga harakat qilinadigan bo‘lsa, u quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi:
R = (1-p)xS + p x (S-D) = S-pxD, Bu yerda R – buzib o‘g‘rilik qiluvchining daromadi (return); r - o‘g‘ri ushlanishi va jazolanishi mumkinligi ehtimoli (probability); S - o‘g‘irlangan narsalar hajmi (stolen); D - buzib o‘g‘rilik qiluvchining jazolanishi natijasida ko‘riladigan yo‘qotishlarning puldagi (dollar) miqdori.
Iqtisodchi-kriminologlar ikkita turlicha to‘siqlarga – miqdor va sifat to‘siqlariga duch kelishadi, deb tasavvur qilinadi. Bir tomondan, jinoyatlar va jazolashlar iqtisodiy nazariyasida qabul qilingan jinoyatchilik va unga ta’sir qiluvchi turli omillar o‘zaro aloqadorligi juda soddalashtirilgandek tuyula boshlaydi.
Boshqa tomondan, jinoyatchilik – bu ijtimoiy hayotning shunday sohasidirki, bu yerda madaniylashgan omillar katta ahamiyat kasb etib, zamonaviy iqtisodiyot nazariyasi ularni modellashtira olmaydi.
Inter-American development bank tadqiqotchisi Laura Jautmanning fikriga ko‘ra jinoyatga xarajatlar quyidagi uch tasnifga ega: 1. Jinoyatlarga ijtimoiy xarajatlar (sodir etilgan jinoyatlar yuzasidan jinoyatchidan jabrlanuvchiga undiriladigan yoki davlat tomonidan qoplab beriladigan harajatlar) 2. Xususiy sektor xarajatlari (jinoyatlarga qarshi kurashish, xususan, xavfsizlik xizmatiga yo‘naltiriladigan xususiy sektor qatnashchilarining mablag‘lari) 3. Hukumat xarajatlari (Davlat organlari, xususan, militsiya, sud-huquq tizimi va qamoqxonalar uchun sarflar)
Jinoyatlarga qarshi kurashish hamma davlatda har xil yondashuvlarga asoslanadi. 2014-2017-yillar davomida tadqiqotchilar Karib dengizida va Janubiy Amerikada joylashgan 17 ta mamlakatda tadqiqotlar olib bordi. Natijalar shuni ko‘rsatdiki, ushbu mamlakatlar jinoyatlarga qarshi kurashish uchun YaIM ning o‘rtacha 3 % iga teng mablag‘ni sarf etar ekan. Bu ko‘rsatkich eng yuqori 3.57 % ni va eng past 2.41 % ni tashkil etgan. Bir yil mobaydida esa ushbu 17 ta davlatda jinoyatchilikka qarshi kurash uchun 174 milliard AQSh dollari miqdorida mablag‘lar sarf etilgan.
A picture is worth a thousand words
Erlix modelining asosiy mazmuni
Isaak Erlix – amerikalik mashhur iqtisodchilardan biri, 1938-
yilda tug‘ilgan. 2000-yilgacha Buffalodagi Nyu-York davlat
universiteti Iqtisodiyot departamentiga rahbarlik qilgan. Uning asosiy
faoliyat yo‘nalishlari xufyona iqtisodiyot, uning kelib chiqish
sabablari, jamiyatda avj olish, jinoyat va jazo o‘rtasidagi
korrelyatsiya, jamiyatda yuzaga chiqadigan korrupsiya va qonunlar
o‘rtasidagi bog‘liqlik va shu kabi sohalar bo‘lgan. Uning eng muhim
asarlaridan biri “Crime, the punishment and the market for offences”
ya’ni “Jinoyat, jazo va jinoyatchilik bozori” deb nomlangan bo‘lib,
bu asarda u shu sohaga doir “Erlix modeli” deb nom olgan nazariyani
chuqur tadqiq etgan.
Erlix jinoyatchilik bozorida asosan quyidagi 5 ta faktornialohida ajratib ko‘rsatadi:
Erlix jinoyatchilik bozorida asosan quyidagi 5 ta faktornialohida ajratib ko‘rsatadi:
• Tartibbuzar va jinoyatchilar
• Jabrlanuvchi va qurbonlar
• Noqonuniy tovarlar va xizmatlarning istemolchilari
• Qonun ustuvorligini taminlovchilar
Theoretical framework
Theoretical framework Key terms Relevant theories
Mercury is small
Earth harbors life
Jupiter is quite big
Our framework Earth is the beautiful planet on which humans live. It’s the only planet known to harbor life
Theory 1 Neptune is the farthest planet from the Sun
Theory 2 Venus is the second planet from the Sun
