Имом Абу Ҳамид Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн Аҳмад Ал-Ғаззолий ат Тусий ан Нишопурий аш Шофиий

كاد الإحياء أن يكون قرآناً. تعريف الأحياء بفضائل الإحياء
“Иҳё” “Қуръон”га яқин бўлди,
Имом Тожиддин ас-Субкий эса (717-771 х/1318-1370 м) китоб ҳақида:
لو لم يكن للناس في الكتب التي صنفها أهل العلم إلا الإحياء لكفاهم
«Агар “Иҳё”дан ташқари, инсонларда олимлар томонидан тайёрланган бошқа ҳеч қандай китоб бўлмаганда эди, уларга шунинг ўзи етарли бўлар эди” деб юксак баҳо беради.
Имом Ғаззолий, бирор жойда жамият ҳаёти учун зарур бўлган табиб, тикувчи, деҳқон, тегирмончи, кемачи каби касб эгалари қолмаса, ўша илмни ўрганиш фарз даражасига кўтарилади. Яъни, жамият аъзоларнинг ҳар бири ушбу масала юзасидан қайғуриши лозим бўлади. Агар улардан кимдир ушбу илмни эгалласа, бошқалар ундан холи бўлишади. Агар ҳеч ким ўрганмаса, ўша жамият аъзоларининг барчаси тенг гуноҳкор бўлади”, деган фикрни баён этганлар.
Демак, илм олиш фарз деганда фақатгина диний илмларни тушунмаслик керак экан. Балки, инсониятга нафи етадиган илмларнинг барчасини ўрганиш лозим.
Имом Ғаззолийнинг уқтиришича, илм икки хил бўлади. Бири - тақлидий илм, яъни ўтмишдан мерос қолган, ота-она ва устозлардан олинаднган билимлар. Иккинчиси - кашф этилган илм. Тақлидий илм кўр-кўрона эргашиш билан бўлади, кашф этилган илм эса ҳар бир шахснинг қобилияти, шуурий изланиши орқали қўлга киритилади. «Менинг мақсадим амрлар ҳақиқатини кашф этиш эди». дейди мулллиф. Зотан, ҳаётда жуда кўп одамлар тақлидий билимлар билан қаноатланадилар. Чунки янгилик яратмай, тайёр ҳунарлар, илмларни ўрганиб, кўп қатори яшаш осон. Аммо тараққиёт учун, инсоният тафаккурини олға силжитиш учун илоҳий ва дунёвий ҳақиқатларни, моҳиятларни излаш, кашф зтиш зарур. Бу айрим буюк шахсларнинг насибаси.
Имом Ғаззолийнинг дидактик ахлоқий қарашлар ўз ифодасини топган асари “Айҳо ал-валад” яъни “Эй фарзанд”дир.
«Эй, фарзанд» китобида солиҳ инсонларга хос вазифаларни баён этиб: «Бола бир асалари муми кабидир, мураббий уни истаган шаклга солиши мумкин. Бола ота-онасининг ёнида бир пок саҳифа кабидир; унинг қалбига ҳеч бир нақш ё сурат солинмаган. Аммо, бундай қалб ҳар қандай нақшни олишга ҳозир, яъни ҳамма нарсага мойилдир. Шунинг учун ҳам уни гўзал амаллар билан банд этиш лозимдир, бу қалб эзгуликлар ва билимлар билан тўлдирилса, фарзанд мукаммал инсон бўлиб етишади», деганлар.
Ғаззолий ёшлигида она юртида Аҳмад ибн Муҳаммад Розконийдан фиқҳ илмини олди. Сўнгра Журжонга сафар қилиб имом Абу Наср Исмоилийнинг ҳузурида таълим олди ва кўплаб нарсаларни ёзиб олди.
Ўша ёзиб олинган нарсалар ўша вақт тилида «таълиқа» деб номланар эди. Кейин Ғазолий она юрти Тусга қайтди. Йўлда ажойиб ҳодиса юз берди. У ҳақда Ғазолийнинг ўзи қўйидагиларни айтади:
«Йўлтўсарлар йўлимизни тўсдилар ва улар менинг бору будуримни олиб қўйдилар. Кетаётганларида ортларидан эргашдим. Шунда уларнинг бошлиғи менга қараб: «Орқангга қайт! Шўринг қурсин! Бўлмаса, ҳалок бўласан!» деди.
«Сен Ундан саломатликни тилайдиган зот номи билан сўрайман, фақат таълийқаларимни қайтариб бер. Барибир сизларга улардан фойда йўқ», дедим.
«Таълийқанг нима?» деди у. «Анави халтадаги китоблар. Мен ана ўшаларни эшитаман, ёзиб оламан ва ичидаги илмни оламан деб ҳижрат қилганман», дедим.
У кулиб юборди-да:«Қандоқ қилиб сен улардаги илмни билибсан!? Биз уларни сендан тортиб олдикку! Сен улардан жудо бўлдинг! Илмингдан ажраб қолдинг!» деди. Сўнгра у одамларидан бирга амр қилган эди, у халтани менга қайтариб берди.Ўша одамнинг тили билан Аллоҳ таоло мени тўғри йўлга иршод қилишни ирода қилган бўлса ажаб эмас. Тусга етиб борганимда кейин уч йил ҳаракат қилиб барча таълийқаларни ёд олиб йўлтўсарлар илмимни тортиб ололмайдиган бўлиб олдим».