Ilmiy tadqiqotlarning samaradorligi va ularni joriy etish reja: Ilmiy tadqiqotlarni joriy qilish

Fan va texnika sohasidagi yutuqlarni
joriy etish, uni amalga oshiruvchi 
tashkilotlar tomonidan moliyalashtiriladi. 
Ilmiy 
tadqiqotlarning 
samaradorligi.
Umuman 
olganda 
ilmiy 
tadqiqotlarning iqtisodiy samaradorligi deganda, tugallangan ilmiy tadqiqot ishlari 
va tajriba-konstruktorlik ishlanmalar (ITI va TKI) joriy qilinadigan sohada mahsulot 
ishlab chiqarish korxonasida iqtisodiy harajatlarni va jamoaviy mehnatni 
kamaytirish tushuniladi. Ilmiy tadqiqotlar samaradorligining asosiy k
o‘
rinishlari 
quyidagicha: 
1) iqtisodiy samaradorlik - milliy daromadning 
o‘
sishi, mehnat unumdorligini, 
mahsulot sifatini oshirish, ilmiy tadqiqot xarajatlarining qisqarishi; 
2) mamlakatning mudofaa qobiliyatini mustahkamlash; 
3) ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlik - o
g‘
ir mehnatni bartaraf etish, mehnatning 
sanitariya-gigienik sharoitlarini yaxshilash, atrof-muhitni tozalash va hokazo; 
4) mamlakat ilm-fanining obr
o‘
si. 
Ilm-fan - eng samarali investitsiya sohasi. Jahon amaliyotida, bunday 
investitsiyalardan olinadagin foyda 100-200% tashkil etadi va bu boshqa sohalardan 
olinadigan foydadan ancha yuqori deb hisoblanadi. Xorijiy iqtisodchilarning 
ma’lumotiga ko‘
ra, fan xarajatlari uchun sarf qilingan bir dollar yiliga 4-7 dollar yoki 
undan k
o‘
p daromad keltiradi. 

---

Yildan yilga ilm-fan jamiyat uchun k
o‘
proq xarajat qilishni talab etmoqda. 
Unga juda katta mabla
g‘
sarflanmoqda. SHu sababli, ilm-fan iktisodiyotida ikkinchi 
muammo paydo b
o‘lmoqda, ya’ni tadqiqotlarga iqtisodiy xarajatlarni muntazam 
ravishda kamaytirib borish va ularni joriy etishdan olinadigan samarani oshirish. 
SHu munosabat bilan, ilmiy tadqiqotlar samaradorligi deb shuningdek, ilmiy 
tadqiqot ishlarini 
o‘
tkazish samaradorligini oshirish ham tushuniladi. 
Hozirda ilm-fan va ilmiy-texnik taraqqiyotni jadal rivojlantirishga oid 
masalalarga qanday e’tibor qaratilayotgani yaxshi ma’lum. Bu chuqur strategik 
sabablarga k
o‘
ra amalga oshirilmoqda, chunki ilm-fan va uni q
o‘
llash tizimi ijtimoiy 
ishlab chiqarishni samarali rivojlantirishning eng kuchli omili b
o‘
lgan real ishlab 
chiqarish kuchiga aylangan ob’ektiv h
aqiqatdir. Iqtisodiyotda ish yuritishning ikkita 
asosiy y
o‘
li mavjud: ekstensiv va intensiv rivojlanish y
o‘
llari. Ekstensiv rivojlanish 
y
o‘
li - bu zavod maydonlarini kengaytirish, mashinalar sonini k
o‘
paytirish va 
hokazolardir. Intensiv y
o‘
lda har bir zavod har bir ishlayotgan stanokdan, qishloq 
x
o‘
jaligida har bir gektar maydondan k
o‘
proq mahsulot olishni nazarda tutadi. Bu 
yangi ilmiy-
texnik imkoniyatlardan foydalanish bilan ta’minlanadi: yangi mehnat 
vositalari, yangi texnologiyalar, yangi bilimlar. Intensiv omillarga odamlarning 
kasbiy mahoratini oshishi va zamonaviy ishlab chiqarish qurollangan barcha 
tashkiliy va ilmiy-texnik yechimlar t
o‘
plami ham kiradi. Bugungi kunda ilm-fan, 
ilmiy-texnik taraqqiyot va ishlab chiqarishdagi innovatsiyalarga (yangi texnika, 
yangi texnologiyalar) sarflagan har bir dollar, ekstensiv omillarga sarflangan har bir 
dollarga nisbatan taxminan t
o‘
rt baravar kuproq samara beradi. 
Bu juda muhim ahamiyatga ega. Buning natijasida kelajakda bizning iqtisodiy 
siyosatimiz, asosan, intensiv omillar tufayli ijtimoiy ishlab chiqarishning barcha 
sohalarida yanada rivojlanish muammolarini hal etishga y
o‘
naltiriladi. SHunday 
ekan, bu holda ilm-fanga alohida 
o‘
rin ajratiladi va ilm-fanga ham xuddi shunday 
talablar q
o‘
yiladi. Ayrim xarakt
erli raqamlarga e’tibor qilaylik. O‘
tgan 40-50 yil 
ichida yangi bilimlar miqdori taxminan ikki-
uch barobarga oshdi, ma’lumotlarning 
hajmi (nashrlar, turli xil hujjatlar) sakkizdan 
o‘
n barobarga va fan uchun ajratilgan 
mabla
g‘
lar miqdori 100 barobarga oshdi. Bu raqamlar bizni
o‘
ylashga majbur qiladi. 
Axir, ilm-fanga sarflanadigan resurslarning 
o‘
sishi birdan-bir maqsad emas-ku. 
Demak, ilmiy siyosatni 
o‘
zgartirish, ilmiy muassasalar faoliyatining samaradorligini 
keskin oshirish kerak. 
Yana bir muhim narsa mavjud. Bunday holda, bizni yangi bilimlarning 
o‘
z-
o‘
zidan 
o‘
sishi emas, balki ularning ishlab chiqarishdagi samarasini oshishi 
qiziqtiradi. Biz bilim olish va ularni ishlab chiqarishda q
o‘
llash 
o‘
rtasidagi 
proportsiyani t
o‘g‘
ri ekaniligini tahlil qilishimiz kerak. Ishlab chiqarishga ilmiy-texnik 

---

taraqqiyot natijalarini yuqori 
sur’atlarda 
joriy etishga qaratilgan ishlarni 
tezlatishimiz zarur. 
Yangi bilimlarni, yangi ilmiy ma’lumotlardan to‘
liq foydalanishni nazarda 
tutgan nazariy model mavjud. Bu modelga k
o‘
ra, fundamental tadqiqotlarga 
ajratilgan mabla
g‘
larni bir birlik sifatida qabul qilsak, unda mos k
o‘
rsatkichlar 
quyidagicha b
o‘
ladi: amaliy tadqiqotlar b
o‘
yicha 
–
4, ishlanmalar b
o‘
yicha 
–
16, 
ishlab chiqarishga innovatsiyalarni joriy etish b
o‘
yicha 
–
250. Bu modelь akademik 
V.K.Glushkov tomonidan fundamental tadqiqotlar orqali olingan barcha oqilona 
natijalar (yangi 
g‘
oyalar, axborotlar, imkoniyatlar b
o‘
yicha) foydalaniladi degan 
shart bilan qurilgan. Buning uchun amaliy fanlarning mavjud quvvati yetarli b
o‘
ladi. 
S
o‘
ngra loyihalash va ishlanmani amalga oshiruvchilar tomonidan amaliy ishlar 
natijalari yangi texnologiyalar, yangi konstruktsiyalar va boshqalar shaklida amalga 
oshiriladi. Nihoyat, barcha ob’ektiv zarur yangiliklarni ishlab chiqarishda 
o‘
zlashtirish va amalga oshirish uchun yetarli darajadagi sarflanadigan mabla
g‘
va 
ortiqcha quvvatlar ega b
o‘
lishi kerak. 
Agar bir birlik sifatida fundamental va amaliy tadqiqotlarga hamda tajriba-
konstruktorlik ishlanmalarga b
o‘
lgan sarf harajatlarining umumiy miqdorini qabul 
qilsak, u holda ishlab chiqarishdagi yangi bilimlarga investitsiyalar va halq xujaligi 
tomonidan ushbu bilimlarni 
o‘
zlashtirish 
o‘
rtasidagi nisbat 1:12 b
o‘
ladi. Ammo 
aslida bu nisbat 1: 7 ni tashkil etadi. Bu xalq x
o‘
jaligida k
o‘
pincha ortiqcha quvvatlar 
y
o‘
qligi, manyovrga imkoniyatlar etishmasligini k
o‘
rsatadi (AQSHda bu nisbat 
1:11). 
Zamonaviy ilm-fanda har bir t
o‘
rtinchi xodim - rahbardir. Bu faktdir. 
Rahbarlar ilm-fanda ayrim olingan fiziklar, kimyogarlar, matematiklardan va 
hokazolardan k
o‘
proqdir
. Lekin oliy ta’lim muassasalar
i matematiklar, fiziklar, 
kimyogarlar va boshqalarni kasbiy tayyorlasa (odatda ularning professional bilim 
darajasi juda yuqori), ilmiy-tadqiqot faoliyatiga rahbarlik qilishga ularni 
o‘
rgatishmaydi. Ular rahbarlikni 
o‘
zlari va eng samarasiz y
o‘
l bilan - 
o‘
z xatolaridan 
kelib chiqib 
o‘
rganadilar. Bu masala hal qilish ham, tadqiqotlar samaradorligini 
oshirish imkoniyatini beradi. 
Ilmiy tadqiqotlar samaradorligini oshirishning yana bir y
o‘
li k
o‘
pincha 
ishlatilmaydigan yoki kech va yetarli b
o‘
lmagan darajada ishlatiladigan y
o‘
ldosh deb 
atalmish natijalar yoki oraliq natijalardan foydalanish hisoblanadi. 
Masalan, kosmik dasturlari. Ular iqtisodiy jihatdan qanday asoslanadi? 
Albatta, ularni ishlab chiqish natijasida radioaloqa rivojlantirildi, televizion 
dasturlarni uzoq masofalarga uzatish imkoni paydo b
o‘
ldi, ob-havo prognozi aniqligi 

---

oshdi, borliqni bilish b
o‘
yicha katta ilmiy fundamental natijalar olindi va hokazo. 
Bularning barchasi iqtisodiy ahamiyatga ega yoki ega b
o‘
ladi. 
Tadqiqotning mehnat samaradorligiga ilmiy nashrlarning, ayniqsa davriy 
nashrlarning, operativligi bevosita ta’sir qiladi. Respublikamizning yetakchi ilmiy 
jurnal nashriyotlarida maqolalarni chop etish muddatining tahlili ularga 
o‘
xshash 
xorijiy nashrlar bilan solishtirganda deyarli ikki marta k
o‘
pligini k
o‘
rsatdi. Bu 
muddatlarni kamaytirish maqsadida, aftidan, eksperiment sifatida bir nechta 
jurnallarda yangi tartibni kiritish mumkin: maqolani 4-5 sahifada faqat referatini 
chop etish, t
o‘
liq matnlarni ottisk shaklida chop etish va qiziqqan shaxslar va 
tashkilotlar talabiga muvofiq tarqatish. 
Ma’lumki, zamonaviy ilm
-fanning instrumental qurollanganligini 
o‘
sish 
darajasi, bu sohada mehnat qilayotganlarning sonini 
o‘
sishi darajasidan taxminan 
2,5-3 barobar tez b
o‘
lishi kerak. Mamlakat b
o‘
ylab, ushbu k
o‘
rsatkich hali yetarlicha 
yuqori emas, ayrim ilmiy muassalarda bu k
o‘
rsatkich birdan kichik, bu esa ilm-
fanning intellektual resurslari FIKni haqiqiy kamayishiga olib keladi. 
Zamonaviy ilmiy priborlar ma’naviy juda tez eskiradi, odatda 4
-5 yilda 
umidsiz eskirgan hisoblanadi. Ilmiy texnik taraqqiyotning joriy sur’atida priborlarni 
avaylab ishlatish (haftasiga bir necha soat) absurd b
o‘
lib k
o‘
rinadi. 
Kamroq, lekin eng mukammal qurilmalar sotib olish ratsional hisoblanib, 
ularni yeyilishidan q
o‘
rqmay, maksimal ravishda foydalanish va 2-3 yil intensiv 
foydalanishdan keyin yangi, yanada zamonaviy bilan almashtirish maqsadga 
muvofiqdir. 
Zamonaviy ilm-fan sohasida savollar savoli kadrlardir. Tadqiqot 
samaradorligini baholash uchun natijaviylik darajasini belgilovchi turli mezonlardan 
foydalaniladi. 
Fundamental tadqiqotlar investitsiyani ishlanma boshlangandan keyin 
sezilarli davrdan keyin qaytarishni boshlaydi. Ularning natijalari odatda turli 
sohalarda, ba’zida umuman kutilmagan 
sohalarda keng q
o‘
llaniladi. SHuning 
uchun, ba’zida bunday tadqiqotlar natijalarini rejalashtirish oson emas.
Fundamental nazariy tadqiqotlarni samaradorlikning miqdoriy mezonlari 
bilan baholash qiyin. Odatda, faqat sifat mezonlarini belgilash mumkin: tadqiqot 
natijalaridan mamlakat xalq x
o‘
jaligining turli tarmoqlarida keng foydalanish 
imkoniyati; eng dolzarb tadqiqotlarning printsipial rivojlanishiga katta turtki 
beradigan hodisalarning yangiligi; mamlakatning mudofaa qobiliyatiga salmoqli 
hissasi; mamlakat ilm-fanining obr
o‘
-
e’tibori
; amaliy tadqiqotlar boshlanishi 
mumkin b
o‘
lgan sohalar; tadqiqot ishlarining halqaro miqyosda tan olinishi; turli 

---

mamlakatlarning 
olimlari 
tomonidan 
iqtibos 
qilinadigan 
fundamental 
monografiyalar. 
Amaliy tadqiqotlar samaradorligini baholash nisbatan oson. Bu holatda turli 
xil miqdoriy mezonlar q
o‘
llaniladi. 
Har qanday tadqiqotlarning samaradorligi haqida ularni tugatib va joriy 
etilgandan keyin, ya’ni u
lar halq x
o‘
jaligi uchun foyda berish boshlagandan boshlab 
hukm qilinishi mumkin. Vaqt omili katta ahamiyat kasb etadi. SHuning uchun, 
amaliy mavzularni ishlab chiqish muddati imkon qadar qisqa b
o‘
lishi kerak. Eng 
yaxshi variant ularni ishlab chiqish muddati uch yilgacha b
o‘
lsa. Bugungi kunda 
k
o‘
pgina amaliy tadqiqotlar uchun xalq x
o‘
jaligida iqtisodiy samara olish ehtimoli 
80 foizdan oshadi. 
Tadqiqot kollektivining (b
o‘
lim, kafedra, laboratoriya va boshqalar) va bitta 
tadqiqotchining samaradorligi qanday baholanadi? Ilmiy xodim ishining 
samaradorligi turli mezonlar bilan baholanadi: nashr, iqtisodiy, ishlanma yangiligi, 
ishlarining iqtibosi va boshqalar, 
Nashr qilish mezonida umumiy faoliyat - bosma ishlarning umumiy soni, 
bosma 
taboqdagi 
umumiy 
hajmi, 
monografiyalar, 
darsliklar, 
o‘
quv 
q
o‘
llanmalarining soni aniqlanadi. Bu mezon ilmiy xodim samaradorligini har doim 
ham ob’ektiv tarzda ifodalamaydi. CHop et
ilgan k
o‘
p sonli mayda ishlarga nisbatan, 
kam sonli bosma ishlar samaradorligi ancha yuqori b
o‘
ladigan holatlar b
o‘
lishi 
mumkin. Alohida ilmiy xodim ishini iqtisodiy baholash kamdan-kam q
o‘
llaniladi. 
K
o‘
pincha iqtisodiy mezon sifatida ilmiy xodimning mehnat unumdorligi 
k
o‘
rsatkichidan (ilmiy tadqiqot ishining smeta mabla
g‘
ini ming s
o‘
mdagi yoki 
foizdagi bajargan qismi) foydalaniladi. Ilmiy tadqiqot ishining yangiligi mezoni - 
patentlar miqdori. Olimning ishlarining iqtibosi (ishora qilish) mezonlari uning 
bosma asarlariga havola qilinishlar soni. Bu ikkinchi darajali mezondir. 
Ilmiy tadqiqot guruhi yoki tashkilot samaradorligi bir nechta mezonlar bilan
baholanadi: ilmiy tadqiqot ishlarining yillik bajarilishi, joriy etilgan mavzular soni, 
ilmiy tadqiqot ishlari va tajriba konstruktorlik ishlarini joriy etilishidan olinadigan 
iqtisodiy samaradorlik, umumiy iqtisodiy samara, olingan patentlar soni, sotilgan 
litsenziyalar yoki xorijiy valyutadagi tushumlar soni.